Kaş yapayım derken…

Google yahut toplumsal medya mecralarında “enerji vampirleri”, “toksik insanlar”, “zehirli insanlar”, “negatif insanlar” üzere sözlerle arama yapıldığında; içinde kitap, “makale”, görüntü, blog yazısı, “gönderi (post)”, gazete derlemesi üzere tavsiye veren kaynakların olduğu binlerce içeriğe ulaşılabiliyor.
Bol sıfırlı sayılarla takip edilen ve muhtemelen bu takipçileri tarafından birer “otorite” ya da “kanaat önderi” olarak kabul edilen kimi toplumsal medya figürlerinin de bu istikamette yaptıkları teklifler, kelamını ettiğimiz o insanlardan uzak durmanın ne kadar “doğal” olduğu algısını pekiştiriyor.
Pekala, birilerinin kendilerini daha “steril” sayarak muhakkak sıfatlarla kendilerinden ayrıştırdıkları ve uzak durulmasını tavsiye ettikleri ziyanlı (!) insanlara yönelik sergiledikleri yaklaşım(lar) hakikaten doğal mı?
Öncelikle belirtmemizde fayda olabilir; “zehirli/toksik insan”, “enerji vampiri”, “negatif insan” üzere sıfatların bilimsel literatürde hiçbir karşılığı yoktur. Bunlar, onları kullanan şahısların başvurdukları birer mecaz (metafor) yahut benzetme olabilir. Fakat bir küme insanı bu tıp metaforlarla kategorize etmek pek de suçsuz değil, çünkü bunlar tıpkı vakitte birer “damgalama” (stigmatization) yaratmaktadır.
SEN BİRAZ KİLO MU ALDIN?
Damgalama kavramı, birinci sefer Antik periyottaki Yunanlılar tarafından ahlaki açıdan olağan olmadığı düşünülen, makus görülen hainler, hatalılar, köleler vs. için kullanılmaktaydı. Bu kavram; bireyin, toplumdaki öteki şahıslar tarafından “normal” olarak kabul edilen hudutların dışına çıktığı kabul edildiğinde, ona karşı “azaltıcı/eksiltici atıf” yapılmasını tabir eder. Böylelikle damgalanan bireyler, gerçekle alakası olsun – olmasın, isimleri berbata çıkan, utanç duyulan, kaçınılan bir pozisyona sahip olmaktaydı. Damgalama, günümüzde de farklı cinsiyete, etnik kökene, fizikî görünüme, dinî inanca, cinsel yönelime, milliyete vs. sahip insanlara sıklıkla yapılan, son derece yıkıcı bir insan hakkı ihlalidir.
Amerikan sosyolog Howard Becker, insanların kendi hayatlarını yalnızca kendi yaşantılarından ibaret zannederek ve şahsen kendilerinin koydukları kuralları öteki insanlara uygulayabileceklerini düşünerek onlara ‘öteki” etiketi yapıştırıp kendi kendilerine bir ‘sapma’ yarattıklarını öne sürmektedir. Becker, böylelikle insanların kendi kurallarından uzaklaşma varsayımıyla yarattıkları bu sapmayı “suçlu” olarak gördükleri birilerine yüklediklerini söz etmektedir. Becker’in niyetine dayanarak söyleyecek olursak; damgalama, kişinin yaptığı rastgele bir davranışın sonucu değil, oburlarının kendilerine nazaran belirledikleri kural ve yaptırımların ihlal edilmesini münasebet kabul ederek ürettikleri “suçu” o bireye yıkmalarının sonucudur.
Başka yandan insanları birtakım “ayrıştırıcı” ve “dışlayıcı” sıfatlarla nitelemek “ayrımcılık” kapsamında değerlendirilebilecek bir “mikrosaldırganlık” yaklaşımıdır. Psikolog Ashburn – Nardo ve arkadaşları tarafından kullanılan mikrosaldırganlık terimi, bir kişi yahut kümeye karşı kasıtlı yahut kasıtsız gerçekleştirilen, küçük düşürücü, ekseriyetle alışkanlık haline getirilmiş sözel, davranışsal ve sistematik haksızlıkları söz eder. Günlük hayatta hastalara, kilolulara, engellilere, ateistlere, kısaca; “öteki” olarak algılanan herkese ve her yerde sıklıkla yöneltilebilen bu yaklaşım, maruz kalanların prestijini, ruh sıhhatini, mesleğini, ilgilerini vakitle yerle bir edecek seviyeye ulaşabiliyor. Saf zannedilen “Çok negatif birisin”, “Sen bayağı kilo almış görünüyorsun”, “Vah vah, bu maniyle yaşamak ne kadar zor”, “İyi insan lakin o bir ateist” üzere sayısız söz, aslında yöneldiği kişiyi inciten bir mikrosaldırganlık davranışı olabilir.
Artık sıkıntının bizce daha da can alıcı noktasına gelelim: İnsanları zehirli, negatif, güç emici vs. sıfatlarla nitelemek tıpkı vakitte kişinin kendindeki problemleri diğerlerine yükleyerek “kendini temize” çıkardığı bir “yansıtma” biçimidir. Yansıtma, kendinizle ilgili hoşunuza gitmeyen hisleri yahut özellikleri bilinçsizce alıp öbür birine atfetmek manasına gelir.
CAZİBELİ OLMAYAN O MU SİZ MİSİNİZ?
Beşerler, kendilerinde var olan lakin, “ego bütünlükleri” yahut “kendilik saygıları” üzerinde tehdit oluşturan olumsuz özelliklerini güya diğerine aitmiş üzere görmeğe ve böylelikle kendilerini rahatlamaya eğilimlidir. Kişi, yansıtma yapma yoluyla kendisiyle ilgili sevmediği taraflarını kabul etme ve onlarla uğraşma zahmetinden kurtulmuş olmaktadır. Kelam gelişi kendini fizikî açıdan cazibeli görmeyen birinin kimseyi beğenmemesi, kendini kıymetli, sevilmeye layık görmeyen birinin etrafındakileri aşağılaması üzere davranışalar birer yansıtma örneğidir.
Hususa yansıtma çerçevesinden de baktığımızda, birileri tarafından uzak durulması tavsiye edilen ve “negatif”, “zehirli” üzere farklı etiketlerle yaftalanan insanların, onları bu formda niteleyenlerin, kendilerinde var olan tıpkı yahut benzeri özelliklerden kaçınıyor olması büyük olasılıktır. Öbür bir anlatımla etiketleme yapan şahıslar, kendi karamsarlıklarıyla, zahmetleriyle baş etme ile ilgili zorluklarına diğerlerini günah keçisi yapıyor olabilirler.
KENDİYLE UĞRAŞMA ZAHMETİNDEN KAÇMA
Bu ortada Psikoterapist K.R. Koeing’in yansıtmaya en yatkın insanların, kendilerinin farkında olduklarını düşünseler bile aslında kendilerini çok yeterli tanımayanlar olduğu vurgusuna dikkatinizi çekmek isteriz. Örneğin, kendilerini kıymetsiz hisseden, düşük özgüvene sahip ya da gereğince güzel olmadıklarına dair kaygıları olan şahısların kendi hislerini diğerlerine daha çok yansıtmaya eğilimli olduklarını biliyoruz. Başka yandan, başarısızlıklarını ve zayıflıklarını kabul edebilen ve içlerindeki iyiyi olduğu kadar kötüyü ve nahoşluğu de düşünmekte rahat olan beşerler yansıtma yapmama eğilimindedir. Çünkü bu insanların kendileriyle ilgili aksilikleri tanımaya yahut deneyimlemeye tahammülleri daha yüksek olduğundan, yansıtma yapmaya da gereksinimleri olmuyor.
Pekala, aslında öbür beşerlerle ahenk sorunu olan ve geçinilmesi sıkıntı beşerler yok mudur? Elbette, çeşitli psikopatolojileri nedeniyle ahenk sorunu yahut zorluk yaşayan ve içinde bulundukları durumu başka insanlara yansıtan bireyler vardır. Hiç kimse bu beşerlerle yakınlık kurmaya zorlanamaz. Onlara hudut koymak bir haktır. Lakin birileri bu beşerlerle ahenk sağlayamıyor diye etiketleyemez, dışlayamaz, metaforlarla o insanlara saldıramaz, diğerlerinin dışlaması için teşvik edemez. Bu, en hafif tabiriyle bir empati yoksunluğu ile başlar, ruhsal açıdan patolojik olmaya ve en uca gerçek ahlaki açıdan problemli olamaya kadar masraf.
Tüm bunların hepsinden daha kıymetlisi; hepimizin bazen sıkıntı, geçimsiz, “negatif” yahut karamsar olabilme potansiyeline sahip olmamızdır. Aykırısından söylersek, herkesle güzel geçiniyor olmak yahut herkes tarafından seviliyor olmak veyahut “pozitif” olmak, ruhsal açıdan sahiden “iyi” olduğumuz manasına gelmeyebilir!
Sonuç olarak; yargılamanın, damgalamanın, ötekileştirmenin konforuna yaslanarak tüm kötülükleri dış dünyaya yükleme kolaycılığına girmektense, bir zahmet kendimize haksızlık yapmadan ancak başkalarını anlamaya çalışarak, empati yaparak, sabrederek, takviye yapmaya istekli olarak, insancıl kalarak daha yaşanılır bir dünya için sorumluluk alalım.