Sağlık psikolojisi ve ağrı

SAĞLIK PSİKOLOJİSİ VE AĞRI

Sağlık psikolojisi, Matarazzo tarafından “Sağlığın geliştirilmesi, sürdürülmesi, hastalıkların ve bağlı fonksiyon kayıplarının azaltılması ve tedavisi için psikoloji disiplininin kendine has eğitimsel, bilimsel ve mesleksel katkılarının toplamı olarak tanımlanmaktadır. Sıhhat psikolojisi; hastalıkların hem nedenlerini hem de tedavisinde zihnin rolü olduğunu lakin psikosomatik tıp ve davranışsal tıptan farklı olarak sıhhat psikolojisindeki araştırmaların daha çok psikoloji disiplinine mahsus olduğunu ileri sürerek vücut – zihin ayrımını reddetmektedir. Zira zihin ile vücut ortasında bir etkileşim vardır.

İnsan, biyopsikososyal bir varlık olarak ele alınır. Biyo ( virüsler, bakteriler, yaralar ) , psiko ( davranışlar, inançlar, gerilim, ağrı, baş etme ) ve toplumsal ( sınıf, istihdam, etnik köken ). Sıhhat psikolojisinde çeşitli teknikler kullanılır. Bunlar: anketler, seçkisiz denetim denemeleri, deneyler ve olay denetim çalışmaları formunda niceliksel tekniklerdir. Birebir vakitte görüşmeler ve odak kümeler üzere nitel sistemler de kullanılır. Araştırmacılar anlatımsal tahlil, yorumlayıcı olgusal tahlil ve temellendirilmiş kuramı kullanarak bilgilerini tahlil ederler.

Ağrı

Ağrının insan psikolojisinde ve anatomisinde çok açık bir fonksiyonu vardır. Vücudumuz hakkında da kıymetli bir geri bildirim sistemi olarak fonksiyon göstermektedir. Ağrı sıklıkla bir şeylerin yanlış gittiğine dair bir işarettir. Muhakkak bir formda davranmamız yahut ağır objeler taşımamız üzere kimi davranışlardan bizi alıkoyar ve kollayıcı davranışlarda bulunmamıza yardımcı olur. Ağrı ayrıyeten yardım arama davranışını da tetikler ve hastaların doktora başvurmalarının ana münasebetlerinden biridir. Ağrının ruhsal sonuçlarından birisi de telaş ve kaygıdır. Bu yüzdendir ki ağrı, bireyi aksiyon almaya yönlendirir. Yardım arayışı yahut dayanak alternatiflerini muhakkak bir seviyeye kadar zarurî kılar. Yeniden de kimi ağrıların gerisinde bariz bir neden yoktur. Bundan ötürü şahsa yardım edeceği yerde, hayatlarını sürdürmede bariz sıkıntılar çıkararak engelleyici bir rol de üstlenebilir. Bu tıp ağrıların aslında çok güçlü ruhsal istikameti de vardır.

Ağrıyı temel olarak akut ve kronik ağrı olarak tasnif edebiliriz. Akut ağrı daha çok 6 ay ve altı müddette devam edip tanımlanabilir münasebeti olan ve ağrı kesici ilaçlarla devası bulunabilen ağrılardır. Öte yandan kronik ağrı, 6 aydan daha fazla süren değişken şiddette yahut gitgide artan seviyedeki ağrılardır. 6 aydan uzun süren sırt ağrıları ve romatoid artrit hastalıkları çoklukla kronik ağrılara örnek olarak gösterilebilir.

Ağrılar ekseriyetle şu biçimde modellendirilir:

• Dokuda hasar, ağrı duyumuna neden olur.

• Psikoloji, bu modelde ağrının bir sonucu olarak yer alıyor. (kaygı, endişe, depresyon) Psikolojinin daha çok sonuç olarak bir tesiri vardır.

• Ağrı, dışsal bir uyarana verilen otomatik bir reaksiyondur. Yorumlama yahut düzenlemeden kelam etmek mümkün değildir.

•Ağrı, psikojenik ağrı yahut organik ağrı olarak sınıflandırılır. Psikojenik ağrı büsbütün “ Hastanın zihninden kaynaklanır. Organik ağrı ise “Gerçek ağrıdır.” Net bir yaralanma ve hasar olduğunda gözlemlenir.

Psikojenik ve organik ağrıların bir tıp birleşimi olan Fantom Ekstremite ağrısı; ampütasyon sonucu kesilen bir organda ağrının rapor edilmesidir. Bu tıp ağrılar, ampütasyonun çabucak akabinde artmakta ve hatta güzelleşme olduktan sonra bile devam etmektedir. Bazen bu ağrı, kesilen kol ve bacaktan tüm bedene yayılıyormuş üzere hissedilebilir ve sıklıkla yumruk yapılmış bir elde avuç içine batan tırnaklar ( kol olmadığı halde ) yahut bilekten bedene gerçek çekilen ayak parmakları ( ayak olmadığı halde ) olarak tanımlanır. Fantom Ekstremite ağrısının aslında fizikî bir temeli yoktur. Zira ağrıdığı söylenen organ aslında yoktur. Ayrıyeten ampütasyon yapılan her hastada Fantom Ekstremite ağrısı gözlenmez ve onlarda ise bu ağrı tıpkı biçimde yaşanmaz. Dahası, birtakım organları olmadan doğan şahısların bile bazen Fantom Ekstremite ağrısından kelam ettiği rapor edilmiştir. Münasebetiyle bu raporlar ağrıda psikolojinin kıymetine ve rolüne işaret etmektedir. Ağrıların algılanması ve yorumlanmasında psikososyal faktörler kıymetlidir. Bunlar; korku, kaygı, ikincil çıkarlar, felaketleştirme, ağrı davranışı, dikkat, öz yeterlik, mana, klasik şartlanma ve edimsel şartlanmadır.

Ağrıda Duyguların Rolü

Ağrı tecrübesi olan birçok hasta, ağrının artmasından yahut ağrının tekrarlanmasından ötürü çok korkuyor olabilir ki bu durumda riskli olduklarını düşündükleri birçok aktiviteden kaçınmalarına neden olabilir. Örneğin hastalar muhakkak hareketlerde bulunmaktan uzak durur ve hatta genel olarak hareket kısıtlılığına gidebilir. Lakin hastalar bu tıp tecrübelerini kaygı açısından ele almaz. Bunun yerine durumu, yapabildikleri ve yapamadıkları biçiminde ele alırlar. Bu yüzden ağır bir eşyayı kaldırarak ağrıyı arttırmaktan korktuklarını söylemezler; bunun yerine artık eşyayı kaldıramadıklarını söylerler. Ağrı korkusu ve kaygı temelli kaçınmaya dair inançların birinci olarak ağrıyı tetikleme açısından ağrı tecrübesiyle bağlantılıdır.

Bilişlerin Rolü

Özellikle kronik ağrısı olan hastalarda “Felaketleştirme” sık görünen bir durumdur. Araştırma sonuçları, ağrı başlangıcı ile felaketleştirme seviyesi ortasında düşük seviyede de olsa bir ilgi olduğuna işaret etmektedir. Crombez ve arkadaşları (2003). felaketleştirmeyle ilgili bir ölçüm aracı geliştirerek çocuklarda ağrının bu istikametini üç boyutta değerlendirdiler. Bunlar: ruminasyon, abartma ve çaresizlik. Araştırma sonuçları, felaketleştirmenin yas ve cinsiyetten bağımsız olarak ağrı şiddeti ve marifet kaybını yordayabileceğini gösterdi. Araştırmacılar, felaketleştirmenin ağrıdan kaçmayı kolaylaştırarak ve öbür beşerlerle kahırlarını paylaşarak fonksiyon gösterebileceğini öne sürdüler.

İlk bakışta rastgele bir ağrının mana olarak olumsuz olabileceği akla gelse de araştırmalar, ağrının farklı beşerler için farklı manalara gelebileceğini göstermektedir. Örneğin doğum esnasında hissedilen ağrının ağır olsa da çok açık bir münasebeti ve sonucu vardır. Tıpkı tıpta bir ağrı çocuğun doğumunun akabinde yaşansa, farklı bir manaya gelebilir ve büyük ihtimalle farklı biçimde deneyimlenebilir. Ağrı, birtakım durumlarda hastalar için ikincil bir yarar manasına da gelebilir.

Ağrı algısı ve ağrının azalmasında öz yeterliğin rolü değerlidir. Ağrıya yönelik dikkat ile ilgili yapılan çalışmalarda ise ağrıya odaklanmanın ağrıyı artırabileceği sonucuna ulaşılmıştır. Tersine dikkat dağıtmanın da ağri tecrübesini azaltabileceğine işaret edilmiştir.

Davranışsal Süreçler

Kişinin ağrıya verdiği yansılar, ağrı algısını azaltıp artırabilir. Ağrı davranışlarında dikkat, oburlarının onayı ve işe gitmeme üzere ikincil çıkarlarla pekiştirildiği öne sürülmektedir. Olumlu istikamette pekiştirilen ağrı davranışları, ağrı algısını da arttırabilir. Ağrı davranışları ayrıyeten aktivite azlığı, hareketlerde yavaşlama, toplumsal irtibatta azalma ve durağanlığa yol açmaktadır. Böylelikle hasta rolüne katkıda bulunmakta; bu da ağrı algısını arttırabilmektedir. Williams (2002), yüz sözlerinin ağrıyı karşı tarafa iletme ve güzelleşme için başka insanlardan yardım isteme maksadı taşıyor olabileceğini öne sürdü. Dahası Williams, insanların sıklıkla ağrıyla ilgili yüz tabirlerinde daha çok denetim sahibi olduğuna inandıklarını ve sözler hafif seviyede olduğunda bile yardım sunmaya yahut sempati göstermeye meyilli olduklarını öne sürmektedir. Sözdeki şiddet arttığında ise beşerler durumun abartıldığını yahut numara yapıldığını düşünebilmektedir. Birtakım ağrı ölçümleri insanlara; sarsıcı, cezalandırıcı, öldürücü ve öfkelendirici üzere sözleri kullanarak verebilir.

Cinsiyet dağılımına yönelik bulgular, bayanların ağrı tecrübelerinin görülmesini ve kabul edilmesini istediklerini ve bu nedenle bir teşhis bulma süreciyle meşgul olduklarını gösterdi. Fakat sıklıkla dinlenilmediklerini ve bu sürecin dışında bırakıldıklarını, kendilerini güçsüz ve araf üzere meçhul bir şartta hissettiklerini belirtmişlerdir. Araştırmalar; psikolojinin ağrı algısında öğrenme, korku, telaş, endişe, felaketleştirme, mana ve dikkat üzere faktörler üzerinden rol oynadığını göstermektedir. Bu doğrultuda, tedavi protokollerine ruhsal müdahaleleri de dahil eden multidisipliner ağrı kliniklerinin sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Ruhsal ve fizyolojik faktörler ortasındaki etkileşimi yansıtan çeşitli ağrı tedavi tekniklerinden kelam etmek mümkündür.

Tepkiye Dayalı Yöntemler

Kas gerginliğini azaltma yoluyla direkt olarak fizyolojik sistemi değiştirme maksadıyla tasarlanmıştır. Bu başlıktaki örnekler ortasında tasayı, gerilimi ve münasebetiyle da ağrıyı azaltmayı amaçlayan gevşeme idmanları ve bireye vücudu üzerinde istemli denetim imkanı sunmayı hedefleyen biyolojik geri bildirim yer almaktadır. Hipnoz da kişiyi rahatlatmak için kullanılmaktadır. Akut ağrılar ve yaraya pansuman yapma süreci üzere tekrarlı ve ağrı veren süreçler için daha çok kullanılmaktadır.

Bilişsel Yöntemler

Ağrı tedavisinde bilişsel yaklaşım, kişinin ağrıyla ilgili kanılarına odaklanır. Ağrı tecrübesini arttıran bilişleri değiştirmeyi maksatlar. Kognitif bir yaklaşımla tahlil odaklı yaklaşır. Teknikler ortasında dikkat dağıtma, hayal kurma ve sokratik sorgulama yardımıyla fonksiyonel olmayan niyetleri değiştirme yer almaktadır. Sokratik sorgulama, şahsa otomatik fikirlerini yakalama ve mana fırsatı sunmaktadır. Terapist; canlandırma ve rol değişimi üzere ek teknikler de kullanabilir.

Davranışsal Yöntemler

Bazı tedavi yaklaşımları, temel edimsel şartlanma prensiplerine odaklanır ve bireyi davranışını değiştirmeye teşvik etmek için pekiştireç kullanır. Örneğin kronik bir ağrı hastası, ağrısını artıracak diye faal hareketler sergilemekten kendini alıkoyduysa, terapist etaplı formda daha etkin olması için cesaretlendirir. Davranıştaki her değişim terapist tarafından ödüllendirilir, yeni antrenmanlar geliştirilir ve daha evvel belirlenen amaçlara gerçek ilerlemek üzere hasta teşvik edilir.

Kaynakça:

Armitage, C.J. (2004) Evidence that implementation intentions reduce dietary fat intake: a randomized trial, Health Psychology, 24(4): 235-45.

Barth, J., Schumacher, M. And Herrmann – Lingen, C. (2004) Depression as a risk factor for mortality in patients with coronary heart disease: a meta-analysis, Psychosomatic Medicine, 66(6): 802-13.

Matarazzo, J.D. (1984) Behavioral health: a 1990 challenge for the health sciences professions, in J.D. Matarazzo, N.E. Miller, S.M. Weiss et al. (eds) Behavioral Health: A Handbook of Health Enhancement and Disease Prevention. New York: Wiley.

Williams, A.C. (2002) Facial expressions of pain: an evolutionary account, Behaviour and Brain Sciences, 25(4): 439-55.