Aile travmaları sonraki neslin kaderi midir? (danışan vaka örneğiyle)

Hepimiz hayatımızda berbat hisler tatmışızdır. Bu yazıyı yazmam için müsaade veren danışanımın tattığı en berbat his, farklı bir biçimde, annelik suçluluğuydu. Kendisine kusur yapma müsaadesi vermeyişi, çocuğuna olan fevkalade hayranlığı, sevgisi, aşkı; onun kılına dokunmaklığa olan dayanamazlığı, onu üzdüğünde veyahut ihmal ettiğinde yaşadığı dayanılmaz acı, babasında yaşadığı olumsuz hisleri ona karşı hissettiği anlarda yaşadığı öfke, annesi üzere hissettiği anlardaki ruhsal debelenmeler ve daha pek çok içsel girdap onda anneliğin hazzını ızdıraba çevirmişti. Vakit zaman bu histen sıyrılıp çocuğunu sevmeye gücünü yöneltebilse de, pek çok vakit bu kıvranıştan kendisini kurtaramıyordu. Öteki yandan ‘’ Annem umarım bu sözlerimi duymaz diye içimde ufak bir kıvranış bile başladı.’’ diyordu. Zira annesinin, tıpkı artık kendisinin olduğu üzere, elinden gelen anneliğinin en iyisi
buydu. ‘’Onun için anneliği güç kılan bir şey vardı yalnız.’’ diyordu. ‘’Annem içinde eşinin destekleyici varlığını, bir babanın çocuğuna verdiği bakım takviyesinin getirdiği konforu yaşayamayan bir bayandı. Yarım anne yarım babalık yaparken bana gereğince uygun bir anneymiş üzere hissettiremedi. Tahminen de öyleydi. Tahminen de gereğince güzeldi. Bilinçaltında şuuruma çıkmaktan aciz, bakıcılarımın yaptığı, söylediği şeyler tahminen bende farklı algılar yaratmıştı.
Bilemiyorum. Tek bildiğim, baba dayanağından yoksunken bir annenin çocuğunu tatmin etmesinin inanılmaz zorluğu ve hakikaten uzaklığıydı.’’ Tüm bu bilişsel farkında oluş, değil annesiyle ilgili ağır duygusal girdapları çözmesini sağlamak, neredeyse yardım dahi edemiyordu. Bu ruhsal girdapları öbür insanlarda da gözlemledim. Anladım ki, ‘’yeterince iyi’’ bir annesi olduğunu düşünmeyen birinin anne olarak ‘’yeterince âlâ bir anne üzere hissetmesi’’
mümkün değil.
Pek çok insan, çocukluğu mühletince anne babasını kabahatler. Sonrasında ebeveyn olduğunda ise aniden, kaçınılmaz bir halde anne babası hâline gelir. Bu tekrar eden döngüde, yeni aktörleri eski aktörlerin olduğu yere oturtur. Kendisini anne ve babasının kendisi karşısındaki rolünde konumlandırırken, çocuğu da kendisi olur. Burada yaşadığı pek çok duygusal çıkmaz, anne babalığı bir ızdırap hâline çevirir. Burada aslında bilinçaltı, taşları tıpkı yere koyarak senaryoyu değiştirmek, ya da en azından çocuk hâliyle o yaşadığı olumsuz hislerden kurtulmak istiyordur. Lakin formül, son derece hastalandırıcı ve yardımsızdır…
Öncelikle, kişinin kendi anne babasıyla yaşadığı içsel hesaplaşma başa çıkılmaz bir hâl alır. Anne babasına ‘’Neden beni bu türlü yetiştirdiniz? Neden bu türlü anne babalar oldunuz?’’ hesabını mütemadiyen soran bilinçaltı yeni bir hesap ekler bu sorgulamaya: ‘’Sizin yüzünüzden artık ben de sizin üzere bir anne baba oldum.’’ Bu o denli kıvranışlı bir sorudur ki… Zira sorunun muhatabıyla yüzleşmek çok zordur ve üstelik, bu denli vakit geçmiş ve yapılanlar yapılmışken onlarla yüzleşmek ve konuşmak dahi mevcut probleme rastgele bir cihetten -belki dozu düşük bir katarsis (duygusal boşalım) haricinde- bir tahlil getirmez. İkincisi çocuğa karşı hissedilen derin suçluluk hissidir ki bu suçlulukta insan sadece kendi çocuğuna değil, kendi çocuğunun rolünü giymiş olduğu çocukluğuna karşı da hatalı hisseder. Ne hakla, kendisi üzere bir canlıyı kendinin yaşadığı mahrumiyetlere gark etmiş, kendi yaşadığında çok zorlandığı hisleri ona yaşatmıştır? Çocuğuna ve kendi çocukluğuna hem acıyıp hem de yardım edememe duygusu ağır ve içinden çıkılmaz diğer bir duygusal boyuttur.
Üçüncüsü, bu duygusal çıkmazın içinden çıkmaya çalışma gayretidir ki, bu uğraş anne babalığın suçluluğun ötesinde çaresizlik boyutunu oluşturur. Kimi beşerler çocukken ana babalarının kendilerine davrandığı üzere davranmamak için o denli fazla bir psişik güç harcarlar ki, bu güç tüketiminin sonucunda neredeyse fark edilemez bir fark yarattıklarını gördüklerinde fecî bir ümitsizlik ve çaresizlik hissiyle baş başa kalabilirler.
Baş başa kaldıkları şahıslar ise, kendi içlerindeki ana babalarıdır. Pekala insanların tüm bu şuurlu çırpınışlarına karşın, kendi çocukluklarında içtikleri ‘’Ben
onların bana yaptıklarını kendi çocuğuma yapmayacağım. Ben onlar üzere anne baba olmayacağım.’’ antlarına karşın nihayetinde ana babalıklarında onların bir kopyası olmaktan kurtaramayan ruhsal düzenek nedir? Burada, yeniden sivrisinek olmadığımız için doya doya eseflenebileceğimiz öğrenme süreçleri karşımıza çıkar. Bu süreçler insanlarda gerçekleşen temel öğrenme süreçlerinden olup, isimleri modelleme yahut müşahede yoluyla öğrenmedir. Modelleme bazen şuurlu bazen bilinçaltı bir kavram olarak kullanılmakla birlikte, pek çok vakit, insanların modelleyerek öğrenmeleri bu iki sürecin ikisini de içeren karmaşık bir süreçtir. Lakin, ana babanın erken devirde hissettirdiği hisler, çocuğuna yönelik davranışları çocuğun ‘’doğru-yanlış’’ üzere filtrelemelerden geçirmekten aciz olduğu bir periyotta öğrenilir. Bu öğrenme, yazı yazmayı, bisiklet sürmeyi öğrenme üzere şuurlu bir uğraşa asla gereksinim gerektirmez. Çocuk, zaten ana babasının hissettirdiği üzere hissettirmeyi beyindeki milyonlarca nöronun kimyasal irtibatıyla birlikte, vakti geldiğinde kullanmak üzere, son derece titiz bir dosyalama metoduyla kaydeder. Bu dosyalama, çocuk ana baba olduğu vakit yazılıp
dökülecektir. Bu sürece kimlik gelişimi merceğinden de bakabiliriz. ‘’Ben annemim. Ben babamım.’’şeklindeki özdeşimsel öğrenme son derece bilinçaltı temelli bir süreçtir. Buna rağmen şuur seviyesindeki ‘’Onlar üzere olmayacağım’’ çeşidinden zıt özdeşimsel öğrenme görece zayıf güçtedir. Çocuğuna karşı anne babası olmamaya çalıştığı hâlde bilinçaltının hükmedişi nedeniyle başa çıkamaz. Bu sürece kimlik gelişimi merceğinden de bakabiliriz. ‘’Ben annemim. Ben babamım.’’ biçimindeki özdeşimsel öğrenme son derece bilinçaltı temelli bir süreçtir. Buna rağmen şuur seviyesindeki ‘’Onlar üzere olmayacağım’’ çeşidinden aksi özdeşimsel öğrenme görece zayıf güçtedir. Çocuğuna karşı anne babası olmamaya çalıştığı hâlde bilinçaltının hükmedişi nedeniyle başa çıkamaz.Öğrenme yer çekimi yasası üzeredir. Kaçınılmazdır. Ana baba (gibi) olmayı öğrenmek de bu kaçınılmaz yasanın tezahür ettiği en temel ruhsal yapılanma süreçlerinden birisi olup, insanların ne yazık ki yazgısını belirleyebilir. Bu tipten jenerasyonlar ortasında sürüp giden travmayı kırmak için psikoterapide anne babayla özdeşimsel sürecin en derinlerden fark edilerek aksine çevrilmesi gerekir. Ana babayla ayrışma yaşanır ve ''dedenin yediği erikten torunun dişi kamaşması'' nevinden jenerasyonlar ortası aktarılan ana babalık kusurları durdurulabilir. Burada muhtaçlık duyulan şey, bilişsel farkındalıktan duygusal farkındalığa iniştir. ‘’Şu anda çocuğuma bu türlü davranırken kendim değil, annem (veya babam) oluyorum. Onun üzere davranmaya çalışıyorum.’’ farkındalığını yaşayan kişi, terapide vakitle anne-babasından ayrışır ve kendisi olmayı, özüne dönmeyi yine öğrenir. Bu durum kişinin hayattan aldığı doyumu kat kat artırır ve ömrü onun için çok daha kolay ve doğal bir seyirde ilerleyen bir sürece dönüştürür.