Alkol ve madde bağımlılığın adli psikiyatrik yönleri: ceza sorumluluğu ve fiil ehliyeti hususunda bir derleme

Alkol ve uyuşturucu husus kullanımı, insan sıhhatinin en büyük tehditleri statüsüne koyulabilir. Yalnızca kullananı değil, kullanan bireyin, şahsi ve toplumsal etrafının de en büyük tehditlerinden biridir. Bu yüzden alkol ve husus kullanımı maddelerde yer bulmuştur.

Alkol, uyuşturucu ve ya uçucu hususların kullanımı, tarih boyunca kutsal içerikli kurallarla ve yasal zorunluluklarla engellenmeye çalışılmaktadır; ancak bu yasalar vakte ve coğrafyaya nazaran nadiren de olsa farklılık göstermektedir (Demirel & Balcıoğlu, 2015).

Çöpoğlu ve ark. (2014)’nın yapmış olduğu bir çalışmada cürüm işlemiş olan bireylerde, işlemeyenlere nazaran erkek cinsiyeti ve unsur kullanımı manalı olarak yüksek, eğitim seviyesi ise manalı olarak düşük tespit edilmiştir. Husus kullanımı ve bağımlılığın değerlendirildiği hadiselerin %99’u ceza ve sorumluluğun belirlenmesi gayesiyle bedellendirilen olguların %87.7’sini erkeklerin oluşturduğu bir örneklem kümesi ile yapılan bu çalışmanın sonucunda husus kullanım ve bağımlılığı konusunda erkeklerin sayısının daha fazla olduğu gözlemlenmiştir. Tekrar tıpkı çalışmada olgulardaki unsur kullanımının dağılımı;

• %57.1 à Esrar
• %14.6 à Eroin
• %13.1 à Çoklu madde
• %0.5 à İlaç

olarak tespit edilmiştir (Çöpoğlu ve ark., 2014).

Alkol ve Husus Bağımlılığı

Alkol ve unsur bağımlılığı ruhsal faktörleri barındıran bir beyin hastalığıdır. Halk tarafından her ne kadar cesaretlendirici ve uyarıcı olduğu düşünülse de tesirli bir merkezi hudut sistemi depresanıdır. Dünya Sıhhat Örgütü’nün bilgileri göz önünde bulundurulduğunda 76.3 milyon kişi alkol bağımlısı; 15.3 milyon kişi ise husus bağımlısıdır (Tosun, Çetin & Konuk, 2011).

Alkol ve unsur bağımlılığı DSM-5’te “Madde ile bağlı bozukluklar” başlığı altında toparlanmıştır. Husus ile bağlı bozukluklar işin tam olarak 10 farklı husus kümesi oluşturulmuştur. Unsur kümeleri şu biçimde belirlenmiştir:

• Alkol
• Kafein
• Kenevir (Kannabis)
• Varsandıranlar (Hallüsinojenler)/(Fensikidin [ya da misal tesirli arilsikloheksilaminler] ve öbür varsandıranlar için başka kategoriler)
• Uçucular (İnhalanlar)
• Opiyatlar
• Dinginleştirici, uyku verici ve tasa gidericiler (sedatif, hipnotik ve anksiyolitikler)
• Uyarıcılar (amfetamin tipi unsurlar, kokain ve öbür uyarıcılar)
• Tütün
• Diğer (ya da bilinmeyen) hususlar (DSM-5).

Madde ile bağlı bozukluklar ikiye ayrılır. Bunlardan biri husus kullanım bozukluğu; başkası ise unsurun yol açtığı bozukluklardır. Hususun yol açtığı bozukluklar ise şöyle sıralanabilir:

• Psikotik bozukluklar
• Duygudurum (bipolar ve ya depresif) bozuklukları
• Kaygı bozuklukları
• Obsesif kompulsif ve bağlı bozukluklar
• Uyku-uyanıklık bozuklukları
• Cinsel fonksiyon bozuklukları
• Deliryum
• Majör yahut Hafif Nörobilişsel bozukluklar.

Madde kullanım bozukluğu olan bireyler, kullandıkları maddeyi hayatlarının farklı yerlerinde işlevselliklerini etkileyecek ve sorunlara yol açacak seviyede tüketirler. Bu etkilenen alanlar ortasında şahsî ve bireyler ortası hayat, iş, denetim, sağlık-güvenlik ve fizyolojik sonuçlar bulunmaktadır (Morrison, 2017).

Madde kullanımını bağımlılık seviyesinde kabul edebilmek için, kullanıcıların yaşaması gereken üç devir vardır. Bunlar; unsur intoksikasyonu, unsur yoksunluğu ve tolerans olarak belirtilmektedir (Köroğlu, 2016).

Türk Ceza Kanunu (TCK)’na Nazaran Alkol ve Husus Bağımlılığında Ceza Sorumluluğu

Alkol ve unsur bağımlılığının ceza sorumluluğu, ceza hukukunun bir mevzusudur. Kullanım açısından ceza hukuku iki farklı biçimde yorumlar. Bunlardan biri unsur kullanımının bırakılmasının akabinde mahrumluk belirtilerinin oluştuğu iptila (tutkunluk) ve unsurun bırakılmasının akabinde mahrumluk belirtilerinin görülmediği itiyat (alışkanlık) durumlarıdır. Maddeyi bıraktıktan sonraki durumda itiyat belirtisi gösteren bireylerde cezayı sorumluluk, iptila durumunu gösteren bireye nazaran daha fazla kıymetlendirilir. İptila durumu gözlemlenen bireyler bağımlılık seviyesinde oldukları için, mahkeme karşısında da ruhsal hastalık sahibi kimseler olarak kabul edilmektedir (Demirel & Balcıoğlu, 2015).

Türk Ceza Kanunu’nun 191. hususu, uyuşturucu yahut uyarıcı husus satın alan, kabul eden yahut bulunduran bireyler ile ilgili kabahat yaptırımı ve süreci şu halde açıklamıştır:

• Kullanmak için uyuşturucu yahut uyarıcı unsur satın alan, kabul eden yahut bulunduran kişi, iki yıldan beş yıla kadar mahpus cezası ile cezalandırılır (TCK md. 191/1).
• Bu hatadan ötürü başlatılan soruşturmada kuşkulu hakkında 4/12/2004 tarihli ve 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanununun 171’inci hususundaki koşullar aranmaksızın, beş yıl müddetle kamu davasının açılmasının ertelenmesine karar verilir. Cumhuriyet savcısı, bu durumda şüpheliyi, erteleme mühleti zarfında kendisine yüklenen yükümlülüklere uygun davranmadığı yahut yasakları ihlal ettiği takdirde kendisi bakımından ortaya çıkabilecek sonuçlar konusunda uyarır (TCK md. 191/2).
• Erteleme müddeti zarfında kuşkulu hakkında taban bir yıl müddetle kontrollü özgürlük önlemi uygulanır. Bu müddet Cumhuriyet savcısının kararı ile üçer aylık mühletlerle en gazla bir yıl daha uzatılabilir. Hakkında kontrollü hürlük önlemi verilen kişi, gerek görülmesi halinde kontrollü hürlük mühleti içinde tedaviye tabi tutulabilir (TCK md. 191/3).
• Kişinin, erteleme mühleti zarfında
  • Kendisine yüklenen yükümlülüklere ve uygulanan tedavinin gereklerine uygun davranmamakta ısrar etmemesi,
  • Tekrar kullanmak için uyuşturucu yahut uyarıcı husus satın alması, kabul etmesi yahut bulundurması,
  • Uyuşturucu yahut uyarıcı husus kullanması,

halinde, hakkında kamu davası açılır(TCK md. 191/4).

• Erteleme müddeti zarfında kişinin kullanmak için tekrar uyuşturucu yahut uyarıcı unsur kabul etmesi yahut bulundurması ya da uyuşturucu yahut uyarıcı unsur kullanması, dördüncü fıkra uyarınca ihlal nedeni sayılır ve farklı bir soruşturma ve kovuşturma konusu yapılmaz.(TCK md. 191/5).

İptila derecesinin kıymetlendirilmesi konusunda ise isimli psikiyatrik yaklaşım devreye girmektedir. İsimli olaylarda en sık karşılaşılan durumlardan biri iptila derecesini saptamaktır. TCK’nın 34/1, 34/2 ve 57. unsurları “alkol yahut uyuşturucu husus tesirinde olma” durumu iradi olup olmama üzerinden farklılaşan cezaları öngörmekte olup bu noktada isimli psikiyatrik açıdan iptila derecesinin tayinini gerekli hale getirmektedir (Çetin & Konuk, 2011). Bu unsurlar şu halde belirtilmektedir:

• Geçici bir nedenle ya da irade dışı alınan alkol yahut uyuşturucu husus tesiriyle, işlediği fiilin hukuksal mana ve sonuçlarını algılayamayan yahut bu fiille ilgili olarak davranışlarını yönlendirme yeteneği değerli derecede azalmış olan bireye ceza verilmez (TCK md. 34/1).
• İradi olarak alınan alkol yahut uyuşturucu husus tesirinde kabahat işleyen kişi hakkında birinci fıkra kararı uygulanmaz (TCK md. 34/2).
• Suç işleyen alkol ya da uyuşturucu yahut uyarıcı unsur bağımlısı şahısların, güvenlik önlemi olarak, alkol ya da uyuşturucu yahut uyarıcı husus bağımlılarına has sıhhat kuruluşunda tedavi altına alınması karar verilir. Bu bireylerin tedavisi, alkol ya da uyuşturucu yahut uyarıcı husus bağımlılığından kurulmalarına kadar devam eder. Bu bireyler yerleştirildiği kurumun sıhhat kurulunca bu tarafta düzenlenecek rapor üzerine mahkeme yahut hakim kararıyla hür bırakılabilir (TCK md. 57).

SONUÇ

Ülkemizde Avrupa Birliği kriterleri referans alınarak Türk Ceza Kanunu aracılığı ile alkol ve husus bağımlılığı üzerine caydırıcı kurallar koyulmuştur. Bu kurallardaki ceza sorumluluğu bireyin cürüm işlerken bulunduğu duruma ve ceza-i sorumluluğunun ona geri dönüşünün nasıl olacağının farkında olması ile değişkenlik göstermektedir. Bu yüzden iptila ve itiyat kararlarında uzmanların objektif bir halde, profesyonel bir bakış açısıyla, dikkatlice raporlama yapılmalıdır.

KAYNAKÇA

Çöpoğlu, Ü.S.; Bülbül, F.; Kokaçya, M.H.; Alıcı, D.; Taştan, M.F.; Ünal, A.; Alpak, G. & Savaş, H.A. (2014), İsimli psikiyatri polikliniğinde bedellendirilen olguların psikiyatrik teşhisleri, husus kullanım durumları, sosyodemografik ve klinik özellikleri, New/Yeni Symposium Journal, 52(1):1-6.

Demirel, Ö.F. & Balcıoğlu, İ. (2015), Alkol ve husus bağımlılığında ceza sorumluluğu ve fiil ehliyeti, New/Yeni Symposium Journal, 53(1): 27-33.,

Tosun, M.; Çetin, A. & Konuk, N. (2011), Alkol ve husus bağımlılığının isimli psikiyatrik yönleri, Türkiye Klinikleri Dergisi, 4(1): 81-90.

Türk Ceza Kanunu, http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5237.pdf, Erişim tarihi: 26.05.2019, 02:18.