Dikkat eksikliği-hiperaktivite bozukluğu nedir?

Dikkat Eksikliği-Hiperaktivite Bozukluğu Nedir?

DEHB, esas dikkat eksikliği, hareketlilik ve dürtüsellik ile kendini gösteren; bir dizi öteki bilişsel ve davranışsal belirtilerin eşlik ettiği bir bozukluktur. (American Psychiatric Association 1994). DEHB; üç temel özelliği çocukluk devrinde başlayan dikkatsizlik, yaşa uygun olmayan çok hareketlilik ve dürtüsellik olan nörogelişimsel bir bozukluktur (APA 2013)
Hiperaktivite ve dürtüsellik, DEHB’nin bir öteki komponentidir. Hareketlilik, bir çocuğun, gencin, ya da yetişkinin yaşından ve toplumsal durumundan beklenenden çok daha fazla hareketli olmasıdır (Sevince, 2018) Hiperaktif çocuk akranlarına nazaran çok hareketlidir. Lakin kimi ortamlarda bunu göstermeyebilirler. Dürtüsellik ise, bireyin gereğince plan yapmadan harekete geçip, çoklukla istenmeyen sonuçlara yol açan, kendisini ve etrafını güç durumda bırakabilecek, kısa vadede kişiyi rahatlatsa da uzun periyottaki ziyanlarını düşünmeden yaptığı hareketler bütünüdür. (Tahiroğlu, 2003)
Çocuklarda yaygınlığı %3-7 ortasında değişmektedir. Yaklaşık üçte iki oranında çocukluktan yetişkinliğe geçiş yaptığı düşünülmektedir (Wender 1995, Turgay 1998)
Bireylerin yaşlarının artışıyla birlikte öz denetim muhtaçlığının artmasından ötürü DEHB rahatsızlığının belirtileri daha fazla hissedilmektedir (Taylor ve Sonuga-Barke, 2008)
Biederman ve arkadaşları iki farklı çalışmalarında DEHB’li çocukları 10 ve 11 yıl boyunca takip etmişlerdir. Onbir yıl sonunda DEHB’li çocukların %78’inde erişkinlikte de belirtilerin devam ettiği (%35 büsbütün, %22 hastada ise kısmen DEHB’nin devam ettiği, %15’inde fonksiyonel bozukluğun devam ettiği, %6 hastada ise tedavi almaları nedeniyle remisyonda oldukları) bulunmuştur (Biederman ve diğ., 1993)
Jensen ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada DEHB tanısı konulan olguların yalnızca %33’ünün saf DEHB olduğunu, % 64’üne komorbid bir teşhisin var olduğunu saptamıştır. DEHB’li çocuklarda komorbid hastalıkların varlığı, DEHB semptomlarını ağırlaştırmakta ve tedavi arama sürecini hızlandırmaktadır (5)
DEHB’nin toplumsal hayatı etkilemesi, bireyin toplumsal maharetlerini etkileyen bir dizi faktörden kaynaklanır ve akademik literatürde geniş çapta incelenmiştir. Son yıllarda yapılan bir araştırmaya nazaran, ‘’ Çalışmaya katılan öğretmenlerden elde edilen bulgulara nazaran, ebeveynlerin birçoğu öğrencinin bağlantı sorunu yaşamasından şikâyet etmektedir. Bunun dışında çok hareketli olmaları, ders çalışmamaları, çok konuşmaları, kelam dinlememeleri, içe kapanık olmaları ve memnuniyetsiz olmaları üzere durumlardan şikâyetleri olduğu öğretmen görüşleri ile belirlenmiştir.’’ (Şimşek, Karataş 2019)
1.1.1.1 DEHB’nin Epidemiyolojisi

Amerikan Psikiyatri Birliği (APB) yayınlarında, dünya genelinde kabul gören bilgilere nazaran, okul çağındaki çocukların %3 ila %6’sının Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) yaşadığı belirtilmektedir. Bu bozukluk, erkek çocuklarda kızlara nazaran 4 ila 6 kat daha sık görülmektedir. Risk altındaki küme içerisinde ise en yüksek oranda, 6 ila 9 yaş ortasındaki çocuklar bulunmaktadır. Belirtilerin çoklukla 7 yaş öncesinde başladığı, lakin teşhisin ekseriyetle ilkokul yıllarında konulduğu ve bilhassa dikkat müddeti ve ağırlaşmanın arttığı periyotta fark edildiği belirtilmektedir. (Amerikan Psikiyatri Birliği, 2007).
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk devrinde başlayıp dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik üzere belirtilerle kendini gösteren yaygın bir psikiyatrik durumdur. Bu durum, dünya genelinde okul çağı çocuklarında farklı prevalans oranlarıyla rapor edilmiştir; yapılan çalışmalara nazaran bu oranlar %0.2 ila %27 ortasında değişkenlik göstermektedir. Son yıllarda yapılan iki kıymetli meta-analiz çalışması, DEHB’nin dünya genelinde ortalama prevalansının %5.29 ile %5.9-7.1 ortasında olduğunu ortaya koymuştur. Bu büyük farklılıkların, araştırmalarda kullanılan metodolojik özelliklerden kaynaklandığı belirlenmiştir. (Polanczyk et al., 2015).
DEHB’nin etyolojisi konusunda genetik, çevresel ve nörobiyolojik faktörler değerli roller oynamaktadır. Genetik çalışmalar, DEHB’nin aileler ortasında yüksek oranda geçiş gösterdiğini ve çocuklarda DEHB riskini artıran makul gen varyantlarını ortaya koymuştur. Çevresel faktörler ortasında gebelik sırasında maruz kalınan toksinler, düşük doğum yükü ve erken doğum üzere durumlar bulunurken; nörobiyolojik faktörler ortasında beyindeki dopamin ve noradrenalin üzere nörotransmitterlerin dengesizliği yer almaktadır. Ayrıyeten, kimi araştırmalar beyindeki makul yapıların hacmindeki farklılıkların da DEHB ile alakalı olduğunu göstermiştir.
DEHB’nin görülme sıklığı cinsiyetlere nazaran de farklılık gösterir; çalışmalar çoklukla erkek çocuklarda kızlara kıyasla daha yüksek prevalans oranları bildirmiştir. Bu durumun nedeni tam olarak açıklanamamakla birlikte, kızlarda daha sık görülen dikkatsizlik tipi DEHB’nin, erkeklere nazaran daha az dikkat cazibeli olması ve bu nedenle teşhis edilmesinin daha sıkıntı olması olabilir. (MMWR Mortal Wkly Rep, 2005; Polanczyk et al., 2007)
Türkiye’deki Özaslan ve Bilaç (2015) tarafından yapılan çalışmalar da DEHB’nin yaygınlığının memleketler arası araştırmalara paralel olduğunu göstermiştir. Örneğin, birtakım mahallî çalışmalar DEHB prevalansını %1.27 ila %2.18 ortasında bulmuştur. Bu çalışmalar, DEHB’nin ülkemizde de değerli bir halk sıhhati sorunu olduğunu ve erken teşhis ile müdahalenin kıymetini vurgulamaktadır.

Şenol (1997) Gazi Üniversitesi’nde yayımlanmış uzmanlık tezine nazaran, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun (DEHB) yaygınlığı konusunda farklı sonuçlar sunmaktadır. İlköğretim yaş kümesindeki çocuklar üzerinde yapılan çalışmalarda %3.4 ila %8.9 ortasında değişen oranlar tespit edilmiştir. Örneğin, Erzurum’da %3.4, İstanbul’da %5, Bursa’da %8.6, Malatya’da %9.5 ve Sivas’ta %8.1 oranları bildirilmiştir. Klinik çalışmalarda ise bu oranlar %8.6 ile %12.5 ortasında değişmektedir. Yapılan araştırmada %8.6, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde ise %12.5 oranları rapor edilmiştir. (Aras, Tas, & Unlu, 2007).
Sonuç olarak, DEHB’nin epidemiyolojisi ve etyolojisi, genetik, çevresel ve nörobiyolojik faktörlerin karmaşık etkileşimini yansıtmaktadır. Bu durum, erken teşhis ve tesirli tedavi stratejilerinin geliştirilmesinde kritik kıymete sahiptir. Bu alandaki araştırmaların devamı, DEHB’nin daha güzel anlaşılması ve tesirli müdahale tekniklerinin geliştirilmesine katkıda bulunacaktır.

1.1.2 DEHB’nin Tarihçesi
1770 yılında, Rus Çariçesi Büyük Katerina’nın tabibi olan Melchior Adam Weikard, çağdaş manada DEHB olarak tanımlanabilecek durumları içeren “dikkat eksikliği” kavramını tanımlayan bir tıp kitabı yazdı. Weikard’ın yapıtı, dikkat eksikliğini bir sıhhat sorunu olarak tanımlayan birinci tıbbi metinlerden biri olarak kabul edilir ve bu, DEHB’nin tarihçesi açısından kıymetli bir kilometre taşıdır.
Sir Alexander Crichton, 1978’de yazdığı kitabında, DEHB’yi bir dikkat hastalığı olarak isimlendirmiş ve her izlenimin kişiyi huzursuz ettiği ona doğal olmayan derecede huzursuzluk verdiğinden bahsetmiştir. Ayrıyeten bu rahatsızlığa sahip bireylerin nörobiyolojik olarak da farklılıklarının olduğunu, onların nöronlarının kıpır kıpır olduğunu söz etmiştir.
DEHB’nin tipik bulguları 1846 yılında Heinrich Hoffmann tarafından tanımlanmıştır. Hoffmann, daha sonra Frankfurt’ta birinci akıl hastanesini kurmuş olan bir Alman doktor, psikiyatrist ve müelliftir. Hoffmann, DEHB’yi tanımlayan bu bulguları, çocuklar için yazdığı ve resimlediği “Struwwelpeter” (“Çirkin Peter”) isimli kitabında anlatmıştır. Kitap, çeşitli davranış sıkıntıları ve ahlaki dersler içeren kısa kıssalardan oluşur. DEHB’nin belirtilerine en çok benzeyen öykü, muhtemelen daima hareket halinde olan ve dikkati basitçe dağılan “Zappel-Philipp” (Hareketli Philipp) isimli karakterin öyküsüdür. Heinrich Hoffmann’ın “Struwwelpeter”i, o devir için epeyce yenilikçi bir yaklaşım sergileyerek, çocuk psikolojisi ve davranış bozukluklarına dair kıymetli müşahedeler içerir. Hoffmann’ın bu yapıtı, DEHB’nin tarih öncesi olarak kabul edilebilecek devirlerde bile gözlemlendiğinin ve tanımlandığının bir delili olarak kıymetlendirilebilir.
DEHB’nin tedavisi ve tarifi üzerine yapılan tartışmalar, uzun yıllar boyunca devam etmiş ve bu durum, bilhassa ilaç kullanımı konusunda farklı görüşleri beraberinde getirmiştir. Lakin, DEHB’nin tarihi art planına bakıldığında, bu durumun çok daha eski vakitlerden itibaren bilindiği ve tanımlandığı görülebilir. George Still’in 1902 yılında yaptığı tanımlamalar, DEHB’nin çağdaş manada ilaç tedavisinden çok evvel var olduğunu ve ahlaki yargılarla değil, nörolojik ve davranışsal bir temele dayandığını göstermektedir.
George Still, çocuklarda gözlemlediği dikkat eksikliği, dürtüsellik ve çok hareketlilik üzere belirtileri, o devirde “ahlaki denetim eksikliği” olarak isimlendirilen bir durumla ilişkilendirmişti. Still’in çalışmaları, DEHB’nin yalnızca çağdaş toplumun bir eseri olmadığını, tersine tarihin farklı devirlerinde de var olan bir durum olduğunu ortaya koymaktadır. Still, bu durumun berbat ebeveynlik yahut ahlaksızlığın bir sonucu değil, biyolojik olarak kalıtsal yahut doğumda meydana gelen bir zedelenmeye bağlı olduğunu öne sürmüştür (Hallowell & Ratey, 2013)

1918’de dünya çapında yaşanan İspanyol Gribi pandemisi ve bunu takip eden ensefalit lethargica salgını, çağdaş tıp tarihinde dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ile ilgili değerli müşahedelere yol açtı. Pandemi sonrası ensefalit olaylarında, George Still’in 1902’de tanımladığına benzeri yıkıcı davranışlar, artan hareketlilik, duygusal değişiklikler ve dürtüsellik gözlemlendi. Bu periyotta, kelam konusu belirtilerin ensefalite bağlı beyin sapı hasarı sonucu ortaya çıkan “organik dürtüsellik” ile ilişkilendirildiği belirtildi (Mahoney, 2005). 1940 ve 1950’li yıllarda, Strauss ve Lehtinen (1947) üzere araştırmacılar, bilişsel yetersizlik, dürtüsellik ve hareketlilik artışı gösteren olguları “Minimal Beyin Hasarı” (MBH) olarak isimlendirdiler. Bu periyotta MBH, besbelli bir beyin hasarı göstermeyen çocuklardaki çeşitli nöropsikiyatrik belirtilerin bir nedeni olarak öne sürüldü.
1960’lı yıllara gelindiğinde ise, İngiliz araştırmacılar bu semptomların kesinlikle organik bir hasardan kaynaklanmadığını ve “hasar” yerine “disfonksiyon” teriminin kullanılmasının daha uygun olabileceğini ileri sürdüler. Bu periyotta “Minimal Beyin Disfonksiyonu” (MBD) terimi yaygınlaştı ve bu tanımlama, çocuklarda gözlemlenen dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik semptomlarının altında yatan nörolojik bir disfonksiyon olduğu hipotezini güçlendirdi (Clements & Peters, 1962).
1970’ler ve 1980’ler boyunca DEHB üzerine ilgi artmış ve bu devirde erişkin DEHB konusu literatüre girmiştir.1970’lerin sonlarında ve 1980’lerde yapılan çalışmalar, DEHB’nin daha davranışsal bir çerçevede tanımlanmasına yol açtı. Rutter (1982), belli bir beyin hasarı yahut disfonksiyonunun olmadığı durumlarda bile DEHB belirtilerinin gözlenebileceğini belirterek, bozukluğu davranışsal olarak tanımladı. Bu periyotta DEHB, yalnızca çocukluk çağında değil, yetişkinlikte de süregelen bir bozukluk olarak kabul edilmeye başlandı.
DSM-II (1968) ile başlayan bilimsel sınıflandırmalar, DEHB’nin teşhis kriterlerini ve isimlendirilmesini vakit içinde evrimleştirdi. “Çocukluk Çağının Hiperkinetik Reaksiyonu” olarak isimlendirilen DEHB, DSM-III (1980) ile “Dikkat Eksikliği Bozukluğu” ismini aldı ve hiperaktivite ile eşlik eden ve etmeyen iki alt tip tanımlandı. DSM-III-R, DSM-IV ve son olarak DSM-5 ile DEHB, nörogelişimsel bozukluklar kategorisine dahil edildi ve teşhis kriterleri, başlangıç yaşı, semptomların ortaya çıkışı ve ömrün farklı devirlerindeki gösterim biçimleri açısından ayrıntılandırıldı (American Psychiatric Association, 2013).
1990’lı yıllardan itibaren, DEHB üzerine yapılan araştırmaların sayısı artmış ve bu bozukluğun anlaşılması ve tedavisi üzerine kıymetli gelişmeler kaydedilmiştir. Bilhassa beyin görüntüleme çalışmaları, DEHB’nin beyindeki çeşitli bölgelerin işleyişiyle bağlantılı olduğunu ve tek bir etkenin sonucu olmadığını göstermiştir (Ercan, 2015).
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ile ilgili patofizyolojik anlayış, geçmişten günümüze değerli bir evrim geçirmiştir. Birinci periyotlarda, DEHB’nin etiyolojisi tek bir beyin bölgesindeki lokalize hasara atfedilmiş ve bu durum “minimal beyin hasarı” olarak isimlendirilmiştir. Lakin, ilerleyen yıllarda yapılan gelişmiş beyin görüntüleme çalışmaları, DEHB’nin beyindeki birden fazla bölgenin ve bu bölgeler ortasındaki ağların işleyişindeki genel bir disfonksiyondan kaynaklandığını ortaya koymuştur. Bu bulgular, DEHB’nin anlaşılmasında ve tedavi yaklaşımlarında paradigmaları değiştirmiştir. Günümüzde, DEHB’nin nörogelişimsel bir bozukluk olarak tanımlanması, beyin yapısı ve işlevselliğindeki karmaşık değişiklikleri dikkate alır biçimde evrilmiştir (Şahin, 2009). Bu, DEHB’nin yalnızca belli bir hasardan değil, birebir vakitte bilişsel fonksiyonların uyumundan sorumlu beyin ağlarının geniş çaplı işleyiş bozukluklarından kaynaklanabileceğine dair kapsamlı bir bakış açısını yansıtmaktadır.

1.1.3 DEHB’nin Teşhis Kriterleri
DEHB teşhisini koymak için çeşitli teşhis ölçütleri ortaya konmuştur. Bunlardan en kıymetlisi olan DEHB için DSM-IV-TR ölçütleri aşağıda listelenmiştir. Teşhis için dikkat eksikliği yahut hiperaktivite/dürtüsellik alanlarında yer alan 9 belirtiden 6 belirtinin karşılanması gerekmektedir. Birleşik tip DEHB tanısı konulması için her iki alandan en az 6 belirtinin bulunması mecburidir. Dikkat eksikliğinin baskın olduğu ya da hiperaktivite/dürtüselliğin baskın olduğu tip DEHB tanısı konulması için bu belirtilerden en az 6 belirtinin bulunması gereklidir. Teşhis konulabilmesi için belirtiler en az 6 aydan beri devam etmeli ve besbelli fonksiyon kaybına yol açıyor olmalıdır.
Belirtilerin şiddetinin nasıl değerlendirileceği çok açık değildir, birçok belirtinin “sıklıkla” olması gereklidir fakat bu sıklıkla teriminden ne kastedildiği tam olarak belirli değildir. Fonksiyon kaybı için toplumsal, akademik ve öbür fonksiyon alanları göz önüne alınmalıdır. Bir başka teşhis ölçütü belirtilerin birden fazla ortamda (ev, okul gibi) olması gerektiğidir, bu durum belirtilerin belirli bir yaygınlık göstermesi gerektiğine işaret etmektedir. Sahiden de yalnızca bir ortamda olan dikkat eksikliği ve davranım problemleri prognoz açısından birden fazla ortamda yaygınlık gösteren belirtiler kadar değerli değildir.
DEHB’nun bir erişkin bozukluğu olarak geçerliliğine yönelik değerli sayıda literatür bulunsa da, teşhis ölçütlerinin geçerliliğine fazla dikkat gösterilmemiştir. DSM-IV-TR teşhis ölçütlerinin deneysel olarak geçerli olduğu gösterilmiştir. Lakin DSM-IV DEHB alan çalışmaları yalnızca çocuklar üzerinde yapılmıştır. 20 Erişkinlerdeki DEHB ölçütleri için büyük ölçekli alan çalışmaları yapılmamıştır (Hechtman ve McGough, 2007).
Tablo 1. DEHB DSM-IV teşhis ölçütleri (Amerikan Psikiyatri Birliği 1994)
A. Aşağıdakilerden (1) ya da (2) vardır:
(1) Aşağıdaki dikkatsizlik semptomlarından altısı (ya da daha fazlası) en az altı ay müddetle uyumsuzluk doğurucu ve gelişim seviyesiyle uyumsuz bir derecede sürmüştür: Dikkatsizlik
a. Birçok vakit dikkatini detaylara veremez ya da okul ödevlerinde, işlerinde ya da başka etkinliklerinde dikkatsizce yanılgılar yapar.
b. Birçok vakit üzerine aldığı misyonlarda ya da oynadığı oyunlarda dikkati dağılır. c. Direkt kendisiyle konuşulduğunda birden fazla vakit dinlemiyormuş üzere görünür.
d. Birden fazla vakit yönergeleri izleyemez ve okul ödevlerini, ufak tefek işleri ya da iş yerindeki misyonlarını tamamlayamaz (karşıt olma bozukluğuna ya da yönergeleri anlayamamaya bağlı değildir).
e. Birden fazla vakit üzerine aldığı vazifeleri ve aktiflikleri düzenlemede zorluk çeker.
f. Birçok vakit daima zihinsel efor gerektiren misyonlardan kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almada isteksizdir.
g. Birçok vakit üzerine aldığı misyonlar ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (örneğin; oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar ya da araç gereçler).
h. Birden fazla vakit dikkati dış uyaranlarla çarçabuk dağılır.
i. Günlük etkinliklerinde birden fazla vakit unutkandır.
(2) Aşağıdaki hiperaktivite-dürtüsellik semptomlarından altısı (ya da daha fazlası) en az altı ay mühletle uyumsuzluk doğurucu ve gelişim seviyesine karşıt bir derecede sürmüştür:
Hiperaktivite
a. Birden fazla vakit elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.
b. Birden fazla vakit sınıfta ya da oturması beklenen öteki durumlarda oturduğu yerden kalkar.
c. Birden fazla vakit uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır (ergenlerde ya da erişkinlerde öznel huzursuzluk hisleri ile sonlu olabilir).
d. Birçok vakit sakin bir biçimde boş vakitleri geçirme aktifliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır.
e. Birden fazla vakit hareket halindedir ya da bir motor tarafından sürülüyormuş üzere davranır.
f. Birçok vakit çok konuşur.
Dürtüsellik
g. Birden fazla vakit sorulan soru tamamlanmadan evvel yanıtı yapıştırır.
h. Birçok vakit sırasını bekleme zahmeti vardır.
i. Birçok vakit oburlarının kelamını keser ya da yaptıklarının ortasına girer (örneğin; diğerlerinin oyunlarına ya da konuşmalarına burnunu sokar).
B. Bozulmaya yol açmış olan kimi hiperaktif-dürtüsel semptomlar ya da dikkatsizlik semptomları yedi yaşından evvel de vardır.
C. İki ya da daha fazla ortamda semptomlardan kaynaklanan bir bozulma vardır [örneğin; okulda (ya da işte) ve evde].
D. Toplumsal, okul ya da mesleksel fonksiyonellikte klinik açıdan besbelli bir bozulma olduğunun açık ispatları bulunmalıdır.
E. Bu semptomlar yalnızca bir yaygın gelişimsel bozukluk, şizofreni ya da öbür bir psikotik bozukluğun gidişi sırasında ortaya çıkmamaktadır ve diğer bir mental bozuklukla daha âlâ açıklanamaz (örneğin; duygudurum bozukluğu, anksiyete bozukluğu, dissosiyatif bozukluk ya da kişilik bozukluğu).
Alt tipler ise şöyle tanımlanmaktadır:
Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu-bileşik tip: Son altı ay boyunca hem A1 hem de A2 teşhis ölçütleri karşılanmıştır.
Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu-dikkatsizliğin ön planda olduğu tip: Son altı ay boyunca A1 teşhis ölçütü karşılanmış lakin A2 teşhis ölçütü karşılanmamıştır.
Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu-hiperaktivite ve dürtüselliğin ön planda olduğu tip: Son altı ay boyunca A2 teşhis ölçütü karşılanmış fakat A1 teşhis ölçütü karşılanmamıştır (Yalnızoğlu, vd., 2004).
Tablo 3: Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği Bozukluğu Teşhis Kriterleri B. Aşağıdakilerden en az 15 adedinde kronik bir bozukluk var olması:
1. Yetersiz muvaffakiyet, maksatlara ulaşamama (kişinin aslında nekadarını muvaffakiyet elde etmiş olduğuna aldırmaksızın) hissi.
2. Organize olmakta zorluk. 3. İşe başlamada kronik gecikme yada zorluk.
4. Birebir anda devam eden pekçok proje; sonunu getirmekte zorluk yaşamak.
5. Zamanlamayı ya da fikrin uygunsuzluğunu göz önünde bulundurmaksızın, aklına geleni söyleme eğilimi.
6. Devamlı olarak çok uyarılma arayışı.
7. Can külfetine tahammül edememe
8. Basitçe dikkat dağlması, dikkati odaklamada zorluk, bir sayfanın yada konuşmanın ortasında kopma ya da dış dünyayla ilişkiyi kesme eğilimi; bunlara kimi vakit hiperodaklanma yeteneğinin de eşlik etmesi. DEB’nin ayırıcı özelliğidir. ‘’Kopma’’ epey istemsizdir.
9. Sıkça yaratıcı, sezgisel, son derece zeki olma.
10. Kurulu kanalları gözden geçirmede, ‘’uygun’’ prosedürü takipte zorluk.
11. Sabırsız; düş kırıklığı karşısında düşük tolerans.
12. Para harcamada, plan değiştirmede, yeni tasarı yada meslek planları yürürlüğe koymakta vb.dürtüsellik, sözel yada hareket olarak da dürtüsel olma.
13. Gereksiz yere endişelenme eğilimi.
14. Güvensizlik hissi
15. Ruh halinin çalkantılı olması, süratli değişen ruh hali.
16. Huzursuzluk; bir çocukta görülebilecek büsbütün gelişmiş hiper-aktivite bir yetişkinde ekseriyetle görülmeyebilir. Bunun yerine, ‘’asabi enerjiye’’ benzeyen birşey görülebilir.
17. Bağımlı davranışa eğilim
18. Öz hürmete dair kronik problemler
19. Kusurlu öz-gözlem
20. DEB, manik-depresif rahatsızlık, depresyon, husus bağımlılığı ya da dürtü yahut ruh hali kontrolüne dair öbür bozuklukların aile geçmişi.
B. DEB’nin çocukluk geçmişi.(resmi olarak teşhis edilmemiş olabilir, fakat geçmişe bakıldığında belirti ve semptomlar orada olmalıdır.)
C. Başka medical yada psikiyatrik şartlar tarafından açıklanamayan durum
1.1.4 DEHB Tedavi Yaklaşımları
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk periyodundan erişkinliğe uzanan ve bireyin toplumsal, akademik ve iş hayatını derinden etkileyebilen nörogelişimsel bir bozukluktur. DEHB’nin tesirleri, çocukluk periyodunda gereğince teşhis ve tedavi edilmediğinde, yetişkinlik periyodunda daha bariz toplumsal ve mesleksel fonksiyonellik meselelerine yol açabilmektedir.; erken teşhis ve müdahale, DEHB’nin yol açabileceği uzun vadeli komplikasyonların önlenmesinde hayati değere sahiptir. DEHB teşhisinin konulması, geniş kapsamlı bir kıymetlendirme sürecini gerektirir. Bu süreç, bireyin sıhhat geçmişi, davranışsal müşahedeler, standartlaştırılmış ölçüm araçları, nöropsikolojik testler ve gerekirse ek tıbbi değerlendirmelerin bir ortaya getirilmesini içerir. Birinci adım olarak, bireyin ve ailesinin psikiyatrik hikayesi ayrıntılı bir halde incelenir. Akabinde, bireyin davranışları ve toplumsal etkileşimleri gözlemlenir ve raporlanır. Standartlaştırılmış kıymetlendirme araçları ile bireyin semptomlarının şiddeti ve yaygınlığı objektif bir halde ölçülür. Nöropsikolojik testler aracılığıyla, dikkat, hafıza, yürütücü fonksiyonlar üzere bilişsel hünerler kıymetlendirilir. . Özgül olarak, Conners’ın Ebeveyn ve Öğretmen Derecelendirme Ölçekleri, Vanderbilt DEHB Kıymetlendirme Ölçekleri üzere standartlaştırılmış araçlar ve çeşitli nöropsikolojik testler teşhiste yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu sürecin sonunda, bireyin DEHB semptomları gösterip göstermediği ve bu semptomların öteki bir sıhhat sıkıntısından kaynaklanıp kaynaklanmadığı belirlenir. Teşhis süreci multidisipliner bir yaklaşım gerektirir ve çocuk psikiyatristleri, psikologlar, pedagoglar ve diğer uzmanların iş birliği içinde yürütülür.
DEHB’nin çocuklukta fark edilmemesi ve tedavi edilmemesi, Abalı (2012) tarafından ayrıntılı bir halde ele alınmıştır. Tedavi edilmeyen DEHB’nin bireylerde özgüven eksikliği, akademik başarısızlık, toplumsal münasebetlerde bozulma, aile içi alakalarda gerginlik üzere pek çok olumsuz sonuca yol açabileceği belirtilmiştir. Bilhassa akademik ve toplumsal muvaffakiyete direkt tesir eden bu bozukluk, bireyin ömür kalitesini ve gelecekteki mesleksel muvaffakiyetini önemli biçimde risk altına alabilir.
Tedavi metotları ortasında, ilaç tedavisi ön plana çıkmaktadır. Metilfenidat etken unsurlu ilaçlar (Ritalin, Concerta) ve Atomoksetin üzere alternatif ilaçlar, DEHB’nin semptomlarının yönetilmesinde kullanılmaktadır (Abalı, 2012). Fakat, ilaç tedavisi tek başına kâfi olmayabilir. İlaç tedavisine ek olarak ferdi yahut küme terapisi, davranışsal stratejiler ve eğitsel dayanaklar de kıymet taşımaktadır.
Erken müdahale, DEHB’li çocuk ve gençlerde eş teşhislerin oluşumunu ve öteki olumsuz sonuçları önlemede kıymetli bir role sahiptir. Anne-baba eğitim programları (ABEP) ve davranışçı terapiler, DEHB’li okul öncesi çocuklar için önerilen birinci müdahale yolları ortasında yer alır. Bu sistemler, çeşitli bağımsız kuruluşlarca desteklenmektedir.
Erişkin devirde DEHB idaresi, çocukluk devrine nazaran daha karmaşık bir yaklaşım gerektirir. Erişkinlerde DEHB, iş hayatındaki performans, toplumsal bağlar ve özsaygı üzerinde olumsuz tesirler yaratabilir. Erişkin DEHB’si olan bireylerde, sıklıkla psikiyatrik eş teşhislerin (anksiyete bozuklukları, depresyon, unsur kullanımı gibi) görüldüğü bilinmektedir. Tesirli bir tedavi planı için multidisipliner bir yaklaşım gereklidir. İlaç tedavisi, semptomların denetim altına alınmasında kıymetli bir role sahipken, psikoterapi ve davranışsal müdahaleler, bireyin hayat hünerlerini geliştirmesine yardımcı olur.
Sonuç olarak, DEHB’nin her yaştaki bireyler için önemli bir sıhhat sorunu olduğu, fakat erken teşhis ve faal tedavi usulleriyle yönetilebileceği vurgulanmalıdır. DEHB’nin teşhis ve tedavisinde, ferdi farklılıkların göz önünde bulundurulması ve her bireye has tedavi planlarının oluşturulması gerektiği unutulmamalıdır. Bu süreçte, multidisipliner bir yaklaşım ve bireyin tedavi sürecine etkin iştiraki, muvaffakiyet bahtını artırır (Abalı, 2012; Anonim, 2015).