Belirsizliğe tahammülsüzlük ve insan

BELİRSİZLİĞE TAHAMMÜLSÜZLÜK VE İNSAN

Bilişsel tamamlanma gereksinimi, davranışsal nörobilimcilerin yakın periyotta odaklandığı bir husus haline gelmiştir. Literatürde, bireyin bir mevzuda belirsizlik yerine kesin bir bilgi edinme gereksinimi, karar verme isteği olarak geçmektedir. Bilişsel tamamlanma gereksiniminin bir diğer tarifi ise; bireyin “bilgi” ile ilgili bir meseleyle karşılaştığında, karışık ve belgisiz olan bilgiyi kolaylaştırma ve meçhullükten kaçınma güdüsü halindedir (De Backer ve Crowson 2008).

Bireyler, yeni bilgiyi sorgulamadan kabul etme, evvelki bilgilerine dayanarak dönüştürme, yeni bir bilişsel şema oluşturma, bu yeni bilgiyi kabul etmeme üzere özelliklere sahiptir. İşte beşerde bu özellikleri tanımlayan kavram tamamlanma muhtaçlığı ya da bilişsel tamamlanma muhtaçlığıdır. İnsan yeni bir durumla karşılaştığında, bu durumu bilişsel sisteminde bir sonuca ulaştırmazsa bundan rahatsızlık duyar.

Kruglanski ve Ajzen (1983) tarafından yazılmış olan Günlük Bilgibilim (Epistemoloji) Kuramı, bilişsel-güdüsel bir bakış açısıyla bireylerin günlük hayatlarında bilgilerini nasıl oluşturduklarını, bu bilgileri değiştirip değiştirmediklerini yahut ne vakit değiştirdiklerini açıklamaktadır. Bilişsel tamamlanma süreci, iki uçlu bir süreçtir. Birey, ya güçlü bir tamamlanma muhtaçlığı hisseder ya da bu durumdan kaçınmayı tercih eder. (Kruglanski ve Webs-ter 1996).

Bireylerin bilişsel olarak tamamlanmayı sürdürme ya da ondan kaçınmaları, içinde bulundukları durumda adeta bir kâr- ziyan hesabı yapmaları sonucunda ortaya çıkar(Webster ve Kruglanski 1994, Kruglanski ve Webster 1996). Tamamlanmanın faydaları, bir durumda çabucak harekete geçme yeteneği ve bu hareketle irtibatlı çıkarları elde etme ihtimalini içerir. Tamamlanmanın ziyanları ise bilişsel gücün harcanması, yargı yanılgıları yapma riskini ve karar sonrasında seçeneklerin ve özgürlüğün azaltılmasını kapsamaktadır (Kruglanski 1990, Webster ve Kruglanski 1994).

İşte bu nedenlerden ötürü da, bireyin tamamlanma muhtaçlığı vakte ve duruma nazaran değişiklik gösterebilir. Belirsizliğe tahammül edemeyen bireylerin tamamlanma gereksiniminin yüksek olması beklenir. Yani, belirsizliğe tahammülsüzlük ile bilişsel tamamlanma gereksinimi ortasında olumlu korelasyondan kelam edilebilir. Bu alakanın müspet olmasının en temel kaynağı, kuşkusuz her iki özelliğin de bireylerde dert,endişe, anksiyete ve dehşet üzere olumsuz hisler meydana getirmesidir (Sarı ve Dağ 2009, Dugas ve ark. 2004). Tamamlanma muhtaçlığı yüksek olan bireyler, kendilerini içinde yaşadıkları topluma daha fazla ilişkin hissederler . Bu yüzden bu bireyler mevcut sistemin devamını arzularlar. Bu sürekliliği bozan kimi olumsuz ya da travmatik olaylar sonucu, bireyler daha fazla tamamlanma gereksinimi hissetmektedir. obsesif kompulsif bozukluk ile tamamlanma gereksinimi ortasında olumlu bir bağlantı vardır. (Kruglanski 1990). OKB’de bireyin belirsizliğe tahammül edememesinin nedeni, o durumun tehlikeli olabileceğine ait yanlış inançlardır.

Gestalt akımındaki Zeigarnik tesirinin de bilişsel tamamlanma muhtaçlığı ile benzerlik gösteren istikametleri vardır. Zeigarnik (1927), insanların yarım kalan işleri tamamlanmış işlere nazaran daha yeterli hatırladığını söyler. Kavramın ortaya çıkışında garsonlar ödenmemiş hesapları ödenmişl hesaplara oranla daha uygun hatırlaması, yarım kalan aşk münasebetleri, tatiller üzere birtakım olaylar tesirli olmuştur. Tamamlanma gereksinimi, medyada televizyon programlarında ve reklamlarda daha yüksek izlenme oranı gayeli da kullanılmaktadır. Örneğin, bir dizinin sonunda dizide oynatılan öyküyü yarım bırakmak ya da bir reklamda kıssayı bitirmemek insanların bilişsel tamamlanma muhtaçlığını artırmakta ve bu sayede bu reklam/dizi daha çok reyting almaktadır.

Belirsizliğe Tahammülsüzlük ve Bilişsel Davranışçı Terapi

Ruminasyon olarak tanımladığımız kavram; bilişsel geviş getirmedir ve geçmişe yönelik neden benim başıma geldi, neden bu türlü oldu üzere fikirleri içerir. Kaygı kavramı ise geleceğe yönelik bir geviş getirme olarak tanımlanabilir. Bilinmeyen duruma karşı duyulan kaygı ve sabırsızlık, “belirsizliğe tahammülsüzlük” kavramı olarak bilhassa Yaygın Anksiyete Bozukluğu’nda karşımıza çıkan bir tablodur. Birey belgisiz bir duruma tahammül etmektense olumsuz bir sonucu tercih eder. Buna örnek:

-Ya başaramazsam

-Ya benim başıma gelirse

-Ya hastalanırsam

-Ya çocuğum bu akşam konuta gelmezse

-Ya bugün zelzele olursa vs…

gibi niyet biçimleri verilebilir.

İki tıp telaştan kelam edebiliriz: Tip 1 Kaygı ve Tip 2 Kaygı.

Tip 1 Kaygı; günlük olaylar hakkında endişe

Tip 2 Tasa; kaygı hakkında tasadır. Yani ya endişelenirsem diye endişelenmek…

Bilişsel Davranışçı Terapi seanslarında öncelikle Tip 2 telaş ile çalışılmalıdır. Zira temelde niyet ile çalışmak, davranışı ve duyguyu temelden düzenleyebilmek için hayli gereklidir. Kaygılarım beni ele geçirecek, endişelenmeyi asla durduramam üzere düşünceler…

Terapide çalışılabilecek başlıklar;

Belirsizliği gidermek mi daha mümkün, toleransı arttırmak mı?

Belirsizliği gidermek için işe yaramayan hangi davranışları yapıyoruz? Bunun yerine toleransı arttırmak daha sağlıklı olmaz mı? Gibi…

Endişe ile çalışırken davranış temelli olarak bireye öğretilen nefes idmanları, progresif kas gevşetme teknikleri ve mindfulness vücut tarama teknikleri üzere teknikleri uygulamaya yönelik olarak, pratik yaptırarak danışana öğretmek danışanın durumu denetim edebildiğini ve parasempatik sisteminin devreye girip kişinin tasa, evham düzeyinin azalması ve sakinleşmesi için epeyce tesirli olmaktadır. Bunlara ek olarak bireyin zorlandığı durumları liste haline getirip basamaklamak ve adım adım çalışmak danışanın zihininde durumun ulaşılamaz maksatlar içermek yerine yapılabilir ve kolay olarak algılanmasına takviye olacaktır.

CGU/Uzm.Psk.Melike Türkan TAŞYÜZ