Değersizlik algısı

Değerli hissetmek, ruhsal güzel oluşumuzun değerli ön kabullerinden biridir. Bedellilik yahut değersizlik, erken devir bağlarımız sonucu meydana gelir. Bir çocuk dünyaya geldiği andan itibaren somut olarak ötekilerle ilgi içindedir. Çocuk; hem kendini, hem ötekileri, hem de dış dünyayı anlamlandırmaya çalışır. Bu anlamlandırma uğraşı sonucunda şahısta, şema dediğimiz algı biçimi oluşur.

Erken periyotta çocuğun muhtaçlıklarının karşılanamaması yahut çok karşılanması sonucu ahenk bozucu şemalar oluşabilir. Bu şemalar, ekseriyetle ömür uzunluğu kendini tekrar eden bir örüntüye sahiptir. 5 farklı alanda, toplam 18 şema bulunmaktadır.

Kişinin bedellilik yahut değersizlik hissi, kusurluluk/sevilmezlik şeması ile alakalıdır. Bu şema, çocukluğunda ebeveynleri tarafından ağır tenkitlere maruz kalmış, diğerleriyle kıyaslanmış, olduğu üzere kabul görmemiş bireylerde erken periyottan itibaren oluşmaya başlar.

Bu şemaya sahip olan kişi, kendini sevilmeye bedel görmez ve sahip olduğu kusurları nedeniyle kimsenin onunla alaka kurmak istemeyeceğini düşünür. Bu nedenle kendisiyle ilgili yüksek seviyede değersizlik, utanç ve düşük benlik algısına sahiptir. Oburunun kendisiyle ilgili reaksiyonlarına çok derecede hassastır. Eleştirilme muhtemelliğine karşı niyetlerini ve isteklerini söylemekten kaçınır. En küçük bir tetiklenmede, geçmiş duygusal tecrübelerinin kayıtları canlanır ve ağır bir duygulanım içinde olur. Ayrıyeten öteki insanların kendi hayatları ile ilgili seçimlerini, kendine yönelik yapılan bir aksiyon yahut tavır olarak algılamaya eğilimli olabilir.

Şemalar kişinin 3 farklı davranış formu göstermesine yol açar. Bunlar; sürdürücü davranışlar, telafi edici davranışlar ve kaçınmadır.

Sürdürücü davranışlar eğilimi olduğunda kişi, sahip olduğu şemaya uygun davranışları yapar ve bu şemayı güçlendirecek alaka örüntülerini seçer. Mesela küçüklüğünde olduğu üzere onu eleştirecek, ona kendini kusurlu ve kıymetsiz hissettirecek bireylerle bağlantı kurmayı seçer. Kişinin rahatsız hissetmesine karşın bu türlü bir ilgiyi seçmesinin yahut sürdürmesinin nedeni, bu bağ biçimine aşina olmasıdır. Özcesi tanıdık olan, bilinmeyene tercih edilir.

Telafi edici davranış eğilimi olduğunda ise şahısta, şemanın tam zıddı bir tavır ve ilişkilenme biçimi görülür. Örneğin kişi sahip olduğu kusurluluk fikirlerinden kurtulmak için ya kusursuz ve harika biriymiş üzere görünmeye çalışır yahut kusurluluk kanılarını diğerlerine yansıtır. Diğerlerinin kusurlarına odaklanarak, onları eleştirip suçlayabilir. Bu yansıtmanın sonucunda diğerlerini değersizleştirerek sahip olduğu değersizlik fikrinden kendince kurtulmuş olur. Yani kusursuz biriymiş imajı oluşturarak yahut oburunun kusuruna odaklanarak, kendi kusurunu ve değersizliğini telafi etmeye çalışmış olur.

Telafi edici davranışlar sergilemek, kişinin sahip olduğu kusurluluk ve değersizlik kanılarını ortadan kaldırmaz. Yalnızca bu fikirleri, şuurundan uzak tutmayı sağlar.

Üçüncü davranış eğilimi olan kaçınmada ise kişi, bu şemayla ilgili hislere temas etmekten kaçınır. Bunun için bireyler ortası bağlantılarına ara koyabilir ve yakın bir bağ kurmaktan kaçınabilir. Bununla birlikte, kusurluluk yahut suçluluk hisleri yaşamamak için sorumluluk almaktan kaçınabilir, işlerini erteleyebilir, böylelikle kendince mümkün bir suçlanmayı ve eleştiriyi önlemiş olur. Kişi için ertelemekten dolayı eleştirilmek, kusurlu olduğu yahut yapamadığı için eleştirilmekten daha tercih edilebilir bir durum olarak görülür. Kaçınma, kısa vadede rahatlatıcı üzere görünse de uzun vadede sorunun tahlilini engelleyen ve sorunu kronik hale getiren bir seçenektir.

Özetlemek gerekirse kusurluluk ve sevilmezlik şemasına sahip olan şahıslarda sürdürücü davranış olarak; eleştiren, suçlayan bireylere ilgi duyma, onlarla münasebet kurma ve kendi kendini değersizleştirme eğilimi vardır. Telafi edici davranış olarak; insanları eleştirme, utandırma, kibirli davranma, eksiksiz biriymiş üzere görünme, bakımına çok ihtimam gösterme üzere eğilimler görülebilir. Kaçınmada ise, yanlış yapmaktan korktuğu için bir işe başlayamama, göz önünde olmaktan kaçma, yakın ilgiler kuramama üzere eğilimler görülebilir.

Kişiler ortası bağlarda bedellilik algısı, münasebetin sürmesinde yahut bitmesinde kıymetli bir etken olabilir. Bir ilgide kişinin kendini pahalı hissetmesi, sürdürücü; kıymetsiz hissetmesi ise bitirici bir tesire yol açabilir. Kişinin kendine yahut diğerlerine ilişkin hissettiği bedellilik yahut değersizlik; mutlak bir gerçekliğin sonucu değil, bir algı ve atfetmenin sonucudur. Benim bir şeyi bedelli görmem, o şeyin pahasını artırmayacağı üzere, kıymetsiz görmem de bedelini düşürmeyecektir. Bir şeye paha atfetmem çoğunlukla benim algım, gereksinimim ve seçimlerimle bağlantılıdır. Diğerine nazaran çok bedelsiz olan bir şey, benim için çok kıymetli olabilir. Ya da tam aykırısı; diğerleri için bedelli olan bir şey, benim için birebir kıymette olmayabilir.

Sonuç olarak; kişi kendini yahut diğerlerini pahalı de görebilir, bedelsiz de. Misal halde diğerlerinden kıymet de görebilir, değersizlik de. Neyin pahalı olup olmadığı, kişinin sahip olduğu şemalar ve neye paha atfettiği ile ilgilidir.

Yazımı Mevlana’nın şu kelamlarıyla bitirmek istiyorum:

“Ne fark eder ki kör insan için,

Elmas da bir, cam da.

Sana bakan kör ise,

Sakın kendini camdan sanma.”