Halo etkisi

Daha evvel bir kimseyi ya da rastgele bir objeyi tek bir özelliğinden ya da birinci bakışta gördüğünüz bir davranışından dolayı yargıladığınız, onun hakkında bütüncül bir karara vardığınız oldu mu? Karşılık vereyim, mutlaka oldu. İşte bu duruma biz hale ya da halo tesiri ismini veriyoruz. Gelin daima birlikte bu kavramı daha ayrıntılı inceleyelim.

Öncelikle bu kavramın tarifini ele alacak olursak bu durum “ Bir bireye ilişkin çarpıcı derecede uygun bir özelliğin bireyin öteki özelliklerinin önüne geçmesine ve olduğundan daha farklı, daha düzgün algılanmasına sebebiyet vermesi” olarak açıklanabilir. Örneğin olağanda fizikî karakteristik özelliklerin öbür kişilik özellikleriyle bir alakası olmasa da güzel yahut hoş insanların daha akıllı, espritüel ya da daha cesaretli, karizmatik olarak değerlendirilmeleri mümkündür. Tabi bu tesir olumsuz bir biçimde de tezahür edebilir. Örneğin bir bireye ilişkin makus bir kişilik özelliği yüzünden kişinin öbür bütün özellikleri hakkındaki görüşlerimiz, fikirlerimiz olumsuz etkilenebilir. Bencil biri birebir anda gerçekte olduğundan daha az akıllı ya da daha az dürüst olarak düşünülebilir.

Bizler bu davranışı çoğunlukla bilinçdışı olarak gerçekleştiririz. Bir kimse hakkında onu gördüğümüz birinci anlarda davranışlarından yahut dış görünüşünden direkt olarak aklımızda çıkarımlar yapar, onu zihnimizde bir kümeye koyarız. Kalıplaştırırız. Örneğin dışarıda gezerken giyinişiyle, yürüyüşüyle yahut hareketleri ile son derece paspal ve çelimsiz bir görünümü olan birini düşünelim. Muhtemelen onun hakkındaki birinci yargılarımız bilgisiz, vasıfsız, rahatsız edici yahut topluma rastgele bir yararı bulunmayan insan olur. Kişinin düzgün ya da makus bir özelliğini alarak onun hakkında sayısız yargılarda bulunmak. Kulağa eğlenceli gelmiş olacak ki bilim insanları bu hususta araştırmalar gerçekleştirmiş.

İşte bu bilim insanlarından bir tanesi psikolog Solomon Asch. Kendisi Forming Impressions Of Personality makalesinde, halo tesirinin günümüzde en bilinen örneklerinden birini vermiştir. Bu deneyde, A ve B olarak isimlendireceğimiz iki farklı kart alınmış, bu kartların içine kimi şahsî nitelikler yazılmıştır. Örneğin:

A: akıllı-çalışkan-fevri-eleştirel-inatçı-kıskanç

B: kıskanç-inatçı-eleştirel-fevri-çalışkan-akıllı

Bu kartlarda bulunan şahsî nitelikler aslında tıpkı bireye aittir. Bu kartlar deneklere verilmiş, deneklerden bu kartların tasvir ettiği şahısla ilgili değerlendirmelerini paylaşmaları istenmiştir.

Fark edileceği üzere, kartlar farklı olsa da üzerlerinde birebir nitelikler yazmaktadır. Lakin bu niteliklerin ilişkin olduğu kişi, A kartında evvel “akıllı” ve “çalışkan” üzere müspet niteliklerle daha sonra “fevri”, “eleştirel”, “inatçı” üzere niteliklerle son olarak da negatif olan “kıskanç” niteliğiyle gösterilmiştir. Birebir kişi B kartında tam aksisi bir sırayla tasvir edilmektedir. Bu kişiyi verilen kartlar üzerinden tanıyan beşerler, birebir şahısla ilgili farklı yorumlarda bulunmuş, farklı izlenimler edinmiştir.

Solomon Asch Deney Açıklaması

A kartının verdiği izlenim, tasvir edilen kişinin kimi eksik yanları olan ancak en nihayetinde uygun yanları, eksik yanlarının altında kalmayan, ehil bir kişi olduğu halinde olmuştur. Buna rağmen, B kartının birden fazla deneğe verdiği izlenim, bu kişinin yarardan çok zorluk çıkaran ve “sorun yaratan” biri olduğu biçiminde olmuştur. Bunun ötesinde, A kartında olumlu halde yorumlanan birtakım özellikler (örn. fevrilik, eleştirellik), B kartında negatif halde yorumlanmıştır.

Yapılan bir diğer çalışmada da beşerler iki kümeye ayrılmış, her iki kümeye da tıpkı bayanın bir fotoğrafı ve o bayanın hayatına dair birtakım bilgiler verilmiştir. Lakin kümelerden birine bayanın gerçekteki hali gösterilmiş, öbür kümeye ise bayanın yaklaşık olarak 20 kilo kadar daha kilolu gözüktüğü bir fotoğraf gösterilmiştir.

Kadının gerçek halini gören iştirakçiler, onun daha kilolu halini gören insanlara kıyasla onu fizikî açıdan daha cazibeli bulmuştur. Bununla da kalmamış, onun kişiliğinin de daha güzel olduğuna, mesleğinde başarılı olmasının daha beklenen olduğuna dair varsayımlarda bulunmuştur.

Neden bu tesire kapılıyoruz?

İnsanoğlu olarak bizler, birden fazla vakit fikirlerimizde ya da davranışlarımızda haklı çıkmak, buna bağlı olarak da etrafımızdan onay almak, beğeni toplamak isteriz. Bir kanıyı paylaştığımız ya da bir kıymetlendirme yaptığımız vakit bunun yanlışsız çıkması için yollar ararız. Haklı çıkmanın bizim üzerimizde müspet tesirleri bulunur. Kendimizi değerli ve uzman biri hissetmemizi sağlar. Hasebiyle bu tipten bir tesire kapılmamızın nedenlerinden bir tanesi beşerler üzerindeki yargılarımızın, değerlendirmelerimizin, bizim bir tıp haklı çıkma isteğimizin sonucu olarak düşünülebilir.

Ya da süratli karar almak istiyor da olabiliriz. Yeni biriyle tanıştığımız vakit onunla arkadaşlık yapma fikri aklımıza geldiğinde, bu çeşitten kısa ve süratli değerlendirmeler yaparak durumu gözden geçirebilir; davranışlarımızı ona nazaran şekillendirebiliriz. Ya da bu şey bir obje de olabilir. Örneğin bir süpürgeye muhtaçlığımız olsun. Alışverişe gittiğimizde teknik özelliklerini şimdi bilmediğimiz 2 süpürge karşımızda olduğunda gözümüz niteliksel olarak daha uygun görünen süpürgeye kaçabilir. Onun hoş gözükmesi güya teknik açıdan da tercih edilebilir olduğu izlenimini verebilir bize. Hasebiyle kısa müddette süratli bir karara varmış olup niteliksel açıdan hoş görünen süpürgeyi satın alabiliriz.

Halo tesirine kapılarak bu usul kararlar almak bizi elbette vakit zaman yanlış tercihlere sürükleyebilir. Bilhassa, biri bizden bir şeyleri değerlendirmemizi istiyor ve bunu yaparken halo tesirine kapılacağımızı biliyorsa, bu durum manipüle edilmemize yol açabilir. Bu sebepten bu etkiyi süratli ve seçeneğimizin kısıtlı olduğu durumlarda kullanmak daha verimli olacaktır.

Sonuç olarak hale tesiri, o denli ya da bu türlü günlük yaşantımızda bizi etkileyen, kararlar almamızda büyük rolü olan bir durum. Bizlerin, bu hususta bir kişi ya da obje hakkında izlenimimizi, değerlendirmemizi oluşturmadan evvel, onun bariz yeterli ya da makus olan niteliklerine değil de her bir niteliğini başka farklı tahlil etmemiz, vereceğimiz kararlar açısından daha yararlı olabilir. Ayrıyeten birbirleriyle irtibatlı olan durumlarda tahlil yaparken son bulgulara en az birinci bulgular kadar değer vermemiz son derece kıymetli.