Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (dehb)

1. DEHB NEDİR?

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), nörogelişimsel bir bozukluktur. Çocuklarda yaygın olarak görülür ve bu nedenle üzerinde en çok bilimsel araştırma yürütülen nörogelişimsel bozukluklardan biridir.

DEHB, bir kişinin hislerini, niyetlerini ve davranışlarını yönetme yeteneğini bozan bir yürütücü fonksiyon bozukluğuna neden olan, uzun vadeli (kronik) bir durumudur. DEHB’li bireyler günlük ömürlerinde aşağıdaki bahislerde sorunlar yaşarlar:

Davranışlarını yönetme

Dikkat odaklama

Dikkati sürdürme

Aşırı hareketliliği denetim etme

Duygu durumunu düzenleme

Düzenli kalma

Talimatları takip etme

Hareketsiz oturma

DEHB teşhisi ekseriyetle çocukluk periyodunda alınır ve bu durum sıklıkla yetişkinlikte de devam eder. Fakat tesirli tedavi formülleri mevcuttur. Tedavi edilmediğinde, DEHB önemli ve ömür uzunluğu sürebilecek komplikasyonlara yol açabilir.1

2. DEHB Ne Kadar Yaygındır?

Amerika Birleşik Devletleri Hastalık Denetim ve Tedbire Merkezleri’ne nazaran, ABD’deki 2 ila 17 yaş ortasındaki çocukların yaklaşık %10.5’i DEHB tanısı almıştır.2 Dünya genelinde ise çocukların %7,2’sine DEHB tanısı konulmuştur. Türkiye’de ise DEHB’in görülme sıklığı %13.8 ile dünya ortalamasının epeyce üzerindedir.3 Ne yazık ki yıldan seneye DEHB’in görülme sıklığı artmaktadır.

Erkekler çocuklar, kız çocuklarına nazaran DEHB teşhisini iki kat daha fazla almaktadır. Lakin bu, erkek çocukların DEHB’ye daha fazla sahip olduğu manasına gelmez. Yalnızca, hiperaktif çeşitte belirtiler daha sık görülmekte ve bu nedenle teşhis edilmesi daha kolay olmaktadır.1,3

3. DEHB Tipleri ve Belirtileri

Çocuğunuzun takibini yapan sıhhat uzmanı, muhakkak belirtilerin varlığına ve yokluğuna nazaran bir teşhis koyacaktır. Belirtilerin en az iki hayat alanında (örneğin okul ve evde) fonksiyonelliği etkilemesi ve en az son altı aydır devam etmesi gerekmektedir.

Amerikan Psikiyatri Birliği’nin (APA) Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı, Beşinci Baskı Metin Gözden Geçirme’de (DSM-5-TR™), yer alan kriterler doğrultusunda teşhis konulur. Bireyin sergilediği belirtilere nazaran DEHB’in 4 farklı formu tanımlanmıştır.4

3.1. Dikkatsiz Tür

DEHB’in bu tipinde dikkatteki bozulma ön plandadır. Kişi, dikkati odaklama ve sürdürmde, planlama (organizasyon) ve başlanılan vazifesi sürdürmekte zorluk yaşar. Bunun yanında hiperaktivite/dürtüsellik belirtileri görece daha azdır. 

DSM-5-TR’ye nazaran, bu tipe sahip bir çocuğun aşağıdaki dokuz davranıştan en az altısını en az 6 aydır sergilemesi gerekmektedir. Bu davranışlar günlük aktivitelerde, okulda ve konutta sorun teşkil etmelidir. Bu belirtiler orta sıra değil süreklilik halinde meydana gelirler:1, 4 

Detaylara dikkat etmekte zorluk çekme yahut dikkatsiz kusurlar yapma.

Görevler ve oyunlar sırasında odaklanmayı sürdürmede sorun yaşama.

İyi dinleyememe, hayal kurma yahut dikkati dağılmış üzere görünme.

Talimatları takip etmede ve/veya misyonları bitirmede zorluk çekme (işe başlanır ancar kısa müddette dikkat dağılır).

Görevleri ve aktiflikleri organize etmede yani sisteme koymakta, ardışık işleri birbiri arkası sıra ve yanlışsız sırada yapmakta zorlanma.

Sürekli zihinsel uğraş gerektiren misyonlardan kaçınma yahut bu vazifeleri sevmeme.

Sık sık gerekli eşyalarını kaybetme (okul gereçleri, gözlük, anahtar, telefon gibi).

Dış uyaranlar tarafından kolaylıkla dikkati dağılma.

Günlük faaliyetlerde unutkan olma.

3.2. Hiperaktif-Dürtüsel Tür

DEHB’in bu türünde hiperaktivite ve dürtüsellikle ilgili meseleler ön plandadır. Lakin dikkati toplama konusundaki zorluklar daha az besbellidir. Hiperaktivitenin belirtileri; yerinde duramama, fazla güce sahip olma ve çok konuşkanlık üzere belirtileri içerir. Dürtüsellik, bağlama uygun olmayan davranışlarda bulunmak daima hareket etmeye yönelik bir eğilimde olmak durumlarını içerir.

Yine DSM-5-TR’ye nazaran, hiperaktif/dürtüsel tipe sahip şahıslarda aşağıdaki belirtilerden en az 6’sı gözlenir ve bu davranışlar kişinin günlük hayattaki işlevselliğinde sorun yaratır:4

Eller yahut ayaklarla oynamak ya da daima kıpırdanmak.

Oturması beklenirken yerinden kalkmak.

Uygun olmayan yerlerde koşmak yahut tırmanmak.

Sessizce oyun oynama yahut boş vakit aktivitelerine katılmada zorluk çekme.

Sürekli “harekette” yahut “motor takılı gibi” görünmek.

Çok fazla konuşmak.

Sorular tamamlanmadan karşılıkları pat diye söylemek.

Sık sık sıra beklemede zorluk çekmek.

Başkalarının konuşmalarını yahut oyunlarını bölmek yahut müdahale etmek.

3.3. Kombine Tür

Bu cinste kişi, üstte listenen 18 unsurdan en az altı belirti gösterirler. Yani şahıslarda hem dikkatsiz hem de hiperaktif/dürtüsel kategorilerinden davranışlar gözlemlenir. Dikkatsizlik ve hiperaktivite-dürtüsellik belirtileri eşit derecede görülür. Bu tip, DEHB ile en çok ilişkilendirilen çeşittir. Hadise oranlarının yaklaşık %70’i bu tipe girer.1

3.4. Belirtilmemiş DEHB

Bu durumda, belirtiler o kadar şiddetlidir ki çocuklar fonksiyon bozukluğunu açıkça gösterir, lakin DEHB’nin dikkatsiz, hiperaktif/dürtüsel yahut kombine çeşidi için resmi belirti kriterlerini karşılamazlar. Bu türlü durumlarda uzmanlar, teşhis olarak “belirtilmemiş DEHB” verirler.

Özetle; Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), bireylerin ömürlerini derinden etkileyen karmaşık bir nörogelişimsel durumdur. Bu yazıda DEHB’in tarifi, yaygınlığı, cinsleri ve belirtileri üzerinde durularak, hem bireyler hem de toplum açısından ne derece değerli bir bahis olduğu vurguladık. Fakat bu, DEHB hakkındaki konuşabileceklerimizin sırf küçük bir kısmı. Önümüzdeki yazılarda, DEHB’in nedenleri, teşhis süreci, tedavi yolları ve ömür kalitesini artırmaya yönelik stratejilere daha ayrıntılı olarak bakacağız.

Başka yazıda buluşana dek bilimle kalın.

Kaynaklar

Cleveland Clinic (2023, February). Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder (ADHD). https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/4784-attention-deficithyperactivity-disorder-adhd

Danielson, M. L., Claussen, A. H., Bitsko, R. H., Katz, S. M., Newsome, K., Blumberg, S. J., … & Ghandour, R. (2024). ADHD Prevalence among US children and adolescents in 2022: Diagnosis, severity, co-occurring disorders, and treatment. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 1-18.

Ercan, E. S., Kandulu, R., Uslu, E., Ardic, U. A., Yazici, K. U., Basay, B. K., … & Rohde, L. A. (2013). Prevalence and diagnostic stability of ADHD and ODD in Turkish children: a 4-year longitudinal study. Child and adolescent psychiatry and mental health, 7, 1-10.

Birliği, A. P. (2013). Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı. Baskı (DSM-5). Amerikan Psikiyatri Birliği Yayınları.