Transaksiyonel analiz çerçevesinde ebeveyn tutumlarının çocuklara etkisi

TRANSAKSİYONEL TAHLİL ÇERÇEVESİNDE

EBEVEYTUTUMLARININ ÇOCUKLARA ETKİSİN

İçinde bulunduğumuz aile, ailenin içerisindeki yerimiz bedelimiz ve konumumuz aslında yetişkinlikte de devam eder. Kişi her ne kadar tam aksisini gerçekleştireceğini düşünse de… Aile içerisinde edindiğimiz pozisyon kendimize ait bilgiler verir bize. Daha yeni doğmuşken yalnızca ebeveynlerimiz bize nasıl davranırsa kendimizin de neye paha olduğunu keşfederiz. Sevilmeye mi, dövülmeye mi, eleştirilmeye mi övülmeye mi, önemsemeye mi önemsenmemeye mi layığız bunların kararını alırız. Bunlara karar verir ve bu bedelleri destekleyecek şahıslar ediniriz yetişkinliğimizde. Zira kendimize dair öğrendiklerimiz dışında çok yabancı hissederiz kendimi ve rahatsız olur. Tanıdığımız kıymetlerle ve etiketlerle kendimizi daha inançta hissederiz. Ebeveyn olarak da çocuklarımızın yalnızca çocukluk vaktini değil yetişkinliğini de etkilediğimi bilmemiz gerekir. Bunu duymak daha fazla kaygılandırabilir ebeveynleri. Ebeveyn olmak nitekim büyük sorumluluktur.

Ebeveyn tavırlarının çocuklar üzerinde tesirli olduğunu daha evvel duymuşsunuzdur ve ya okumuşsunuzdur. Ebeveyn tavırlarının çocuğu nasıl şekillendirdiği, çocuğun özgüvenini ne halde etkilediğini ve ya çocuğu ne kadar bağımsızlaştırdığı gibi…Aslında bu liste oldukça uzun ve ayrıntılı. Daha evvel bildikleriniz ya da öğrendiklerin tahminen dışında bugün ebeveyn tavırlarının çocuğun hayatındaki ömür konumunu nasıl etkilediğinden ve tıpkı vakitte yetişkinliğinde nasıl izler taşıdığından bahsedeceğim.

Öncelikle Transaksiyonel Tahlil nedir bunu kısaca anlatmakla başlayayım.(Daha kısa olması ismine TA olarak bahsedeceğim).TA beşerler ortası ilgilerin çözümlenmesi olarak tanımlanabilir. Ortaya çıktığı yıllarda bir psikoterapi yolu olarak geliştirilse de son yılarda kişilik, bağlantı, ömür üzere geniş alanlarda var olmuş bir yaklaşımdır. TA’nın kurucusu olan Eric Berne;’e nazaran en değerli maksatlardan biri kişiliğin duygusal ve anlık bilişenleri ortasında mümkün ilişkilerden en açık ve gerçeğini kurmaktır. Kısaca irtibat psikolojisi diyebiliriz kendilerine.

Kuramın en bilinen kavramları da ömür durumları ve ego durumlarıdır. Bu iki kavramla bir arada ebeveynlerin ya da bakım veren bireylerin çocuklar üzerindeki bıraktıkları ya da bırakabilecekleri tesirlere bakalım.

Ama öncesinde ebeveynlerin ebeveynliklerini nasıl şekilleniyor gelin buna bakalım.

EBEVEYNLERİN EBEVEYNLİKLERİ NASIL ŞEKİLLENİR?

Çocukların tesirinden evvel ebeveynler neden birbirinden ayrışır? Hususa buradan bakalım. Siz ne düşünüyorsunuz bu mevzu hakkında? Kimisi çok sınırsızken kimisinin katı kuralları olur, kimisi sevgisini rahatlıkla gösterirken kimisi gösteremez ya da kimisi çok koruyucuyken kimisi neden hiç muhafaza gereksinimi duymaz üzere… Ebeveynllik neden bu kadar çeşitlidir?

TA’ nazaran benliğimiz 3 başka ego durumundan oluşur. Bunlardan birincisi çocuk ego durumu ikincisi yetişkin ego durumu üçüncüsü ise ebeveyn ego durumudur. Ve hayatımızın birinci yılından itibaren bu ego durumlarımız şekillenmeye başlar, yetişkinliğin sonuna kadar devam eder.

Bir yetişkinde üçünün de birlikte var olması gerektiğini düşünen kurama nazaran doğduğumuz günden itibaren yaşadıklarımız, gördüklerimiz, duyduklarımız, hissettiklerimizin hepsi bir arşiv üzere kayıt altına alınır ve silinmez. Bu bellekler oluşurken ebeveynlerimizim olaylara,durumlara,yaşantılara,yeniliiklere,olumsuzluklara,değişikliklere nasıl reaksiyonlar verdiğini ya da yargılarını görürüz ve kayıt altına alırız. Olması gerekenmiş üzere düşünürüz çocuk yaşta. Çocuk yaşta oluşturduğumuz tavır ve davranışlar bellekte bizim ebeveyn ego durumumuzu oluşturur. Ebeveyn ego durumun aktive olması için ebeveyn olmanıza gerek yoktur. Karşınızda bir çocuk yada çocuk olarak gördüğünüz biri ebeveyn ego durumunuzun harekete geçmesini sağlar. Bunun yanında çocukken gözlemlediklerimiz dışında çocukken hissettiklerimiz de hayli değer arz ediyor. Çocukken hissettiğimiz hisler da bizim çocuk ego durumumuz oluşturuyor. Şöyle örneklendireyim. Çocukken merak ettiği şeyleri soran çocuk ve sorularına karşılık alamamış üstüne azarlanmış bir çocuk düşünelim. Çocuğun burada hissettiği şeyler ıstırap, öfke, değersizlik üzere olumsuz hisler olabilir. Çocuk halinde merakla bu olumsuz hisleri eşleştirebilir. Yetişkinliğine geldiğinde merak hissini doğallığıyla yaşaması güç olur haliyle.(Merak etmem diğerlerini kızdırabilir, beni de korkutabilir, sormasam daha âlâ olur.) Merak çocuksuluğun temel duygularındandır. Bu kişinin çocuk ego durumu desteklenmediği için yetişkin olduğunu ve çocuk ego durumundan indirip yapması beklenir. Ebeveyn ego durumuna geçtiğinde de meraklanan çocuğa öfkeyle karşılık vermesi beklenir. Zira kayıtları bu olaya bu türlü karşılık vermesi gerektiğini ve çocuğun bu türlü hissetmesi gerektiğini öğretmişti.

Şimdi de bu ego durumları nasıl ne halde oluşur buna bakalım.

Çocuk Ego Durumu:

Hepimizin beyninde ve hudut sisteminde ,bir çocuk olarak kendi dürtülerimizin, ömrü ve dünyayı tanıma biçimimizin ,dünyayı tanımamız esnasında hissettiğimiz hisleri ve bu dünyaya ahenk sağlama metotlarını bize tekrar eden kayıtları vardır. Çocuk benliği hislerin ,deneyimlerin ve uyumların iç dünyasıdır.

Ebeveyn Ego Durumu:

Ebeveyn benliği bireye anne baba figürleri olarak katkıda bulunan ve duygusal istikametten değerli olan tüm bireylerin tavır ve davranışların karışımıdır. Anne baba olmayı ebeveynlerimizden öğreniriz. Ebeveyn olduğumuzda da istemesek de onlara benzeşiriz.

Yetişkin Ego Durumu:

Yetişkin ego durumu başka ego durumlarına nazaran daha geç başlayan bir süreçtir. Bebek bağımsızlaşmaya başladığında gelişmeye başlar. Yetişkin ego durumuzda çocukluk vaktinde çocuk halimizle hissettiklerimiz ve ebeveynlerimizin söyledikleri davranışlarıyla formlandığı ego durumudur. Kendine dair algılarını oluşturmuş ve bunlara nazaran hareket edip bağımsızlaşmış kişi diyebilir. Ebeveyn ve çocuk ego durumlarını haliyle kayıtlarını tamamlamış ve artık buna nazaran seçim yapmaya karar vermiş kişi.

Ego durumlarının nasıl şekillendiğinden bahsederken buraların değişip geliştirebileceğini de eklemek isterim. TA ‘da terapi hedeflerin başında değişim gelir.

Yetişkinlikte birtakım beşerler görürüz. Hiç bir halde eğlenmeyi, oyun oynamayı ya da çocuksu davranmayı gerçekleştiremez. Bu kişi çocukluk vaktinde aldığı kayıtlarda çocuksu olmaması gerektiğini öğrenmiş ve fazlaca yetişkin ya da ebeveyn ego durumunda kalabilir aksi takdirde kendini rahatsız hisseder.(Kayıtlar şunu der: Çocuksuluk-oyun-hareketlilik-merak berbat bir şeydir ve sen doğal halinle değil uyumlu halinle bizimle kal seni lakin bu formda kabul edebiliriz.) Bazen de merhamet göstermekte zorlanan ya da vicdansız sandığımız bireyler görürüz bize acımasız olarak gelse de onlara nazaran her şey çok yolundadır. Buradan da çocuğun ebeveyn ego durumunu yok saydığını çıkarabiliriz. Zira çocuk halinde ebeveynlik o kadar makûs bir şey ki olunmaması gereken bir kavram ki o kollayıcı ebeveyn haline geçmekte zorlanır kişi.(Kayıtlar der ki Ebeveyn olmak makus bir şey bana daima makûs şeyler hissettirdiler. Ben makûs şeyler hissetim ve onlar üzere olmayacağım. Ebeveyn olmayacağım.)Ya da hayatında belli bağımsızlığını elde ettiği halde tam manasıyla yetişkin olamamış bireyler vardır. Yalnızca çocuksu davranarak yetkisiz yetişkin olmuş şahıslar. Bu şahıslar içinde yetişkin ego durumu çok gelişmemiştir. Bireye daima çocuk üzere yaklaşıldığı için yalnızca çocuk ego durumda kalan bir kişi.(Benim sorumluluklarım yok nasıl yerine getirilir bilmiyorum.(Kayıtlar der ki: Bu mevzuda bana hiç kâfi hissettirilmedi ve nasıl yapılacağını bilmiyorum. Yalnızca korunmayı ve diğerlerine itaat etmeyi öğrendim ben.)

Ebeveynlerin nasıl ebeveyn olduklarını ve neden değişkenlik gösterdiği hakkında az çok bilgi edindik. Artık de meşhur ömür durumlarına gelelim.

Yaşam konumları 4 ayrılır. Ve bu konumlardan yaklaşık 6 yaşına kadar çocuk bunlardan birini seçer ve hayatı boyunca bu konumu sürdürmeye çalışır.

4 ÖMÜR POZİYONU

BEN OK,SEN OK(HAYAT YAŞAMAYA DEĞER)

Bu durum sağduyulu ve sağlıklıdır. Gerçekçi davranırsak kendimiz ve diğerleriyle ilgili sıkıntıları yapan bir biçimde çözümleyebiliriz. Beklentilerimiz gerçekleşmesi muhtemeldir. İnsanların ehemmiyetini onaylarız. Ebeveyn tavırların inançlı ve dengeli olduğu, çocuğa gerekli bağımsızlıkları, gereksinimlerini ,sınırlarını verebilmiş ve çocuğa yetişkin olmak konusunda rol model olan ebeveyn tavırlarına epeyce yakındır. Çocukla yeri geldiğinde çocuk ego durumuna geçen gerekirse ebeveyn ego durumuna geçen ve gerekirse de yetişkin ego durumunun içinde inançlı bağlantıya sahip olmuş ebeveyn tavrıdır.

BEN OK,SEN OK DEĞİLSİN

(SENİN ÖMRÜNÜN FAZLA PAHASI YOK)

Bu konumda bireyler kendilerini aldatılmış ve haksızlığa uğramış hissederler sıklıkla. Bu nedenle diğerlerini aldatmaya ve ezmeye çalışırlar. Başımıza gelenlerden diğerlerini sorumlu meblağlar birebir vakitte . Ebeveyn tavırları olarak baktığımızda ise yalnızca çocuk odaklı olan ve ebeveyn olarak kendileri yok sayan, kıymetsiz gören ve çocuğun ebeveynleşip, ebeveynin çocuklaştığı sistem diyebiliriz. Bu aile yapısında yalnızca çocuğun istekleri ve beklentileri çok kıymetli olur ve çocuk da buna ahenk sağlamaya başlar. Aile kendisinin OK olmadığı ve yalnızca çocuğun OK olduğunu farkında olmadan aşılar. Çocukta etrafında yalnızca kendisin OK olduğunu düşünerek, karşı tarafın OK olmadığını düşünür. Çocukluk Çağı Narsizmi ile yakından ilgilidir. Bu çocuk yetişkin olduğunda ise öğrendiği ömür konumunu sürdürmeye çalışılır. Ve OK olmayan yetersiz bir kişi seçer kendisine.

BEN OK DEĞİLİM,SEN OKSİN(YAŞAMIM FAZLA PAHALI DEĞİL)

Bu durumda kendilerini diğerleriyle kıyasladıklarında güçsüz olduklarını hissedenlere mahsus yaygın bir durumdur. Bu durum bireylerin toplumdan uzlaşmasına ,çöküntüye girmesine sebep olur. Ebeveyn tavırlarına baktığımızda ise çok eleştirel, çok denetimci ve çok müdafaacı ebeveynlere işaret eder. Çocuk kazanması gereken bağımsızlığı kazanamaz ve yeterlilik hissini tadamaz. Yetişkin olduğunda ise özgüven sorunları ile baş başa kalır. Burada da yeniden ömür durumunu sürdürmek için fazla esirgeyici, güçlü ya da narsist bireyler seçer bu ömür konumlarındaki bireyler. Hayatında bu durumlarda yaşamayı öğrenmiştir zira.

BEN OK DEĞİLİM SEN OK DEĞİLSİN(YAŞAM HİÇ BİR ŞEYE DEĞMEZ)

Yaşama ilgisini yitiren, içe kapanık davranış gösteren ve çok olaylarda cinayete eğilim olan bireylerdir. Yani en tehlikeli ve çocuk için en güç konumdur. Çocuğun ağır derecede makûs muameleye ve ihmalle istismara maruz kaldığı ömür konumdur. Bu bireyler ne kendini ehil görür ne de bir oburunu. Bu bireyler için yaşamak da epeyce gereksiz ve anlamsızdır. Bu yüzden hayata dair büyük hedefleri ya da seçimleri olmaz. Hayatlarını yalnız yaşamak isterler. En inançlısı budur onlar için.

Sonuç olarak dünyaya gelen çocuklar dünyayı biz yetişkinlerin gösterdiği gözlüklerle görür. Bu gözlükle kendilerini ve dünyayı nasıl gördükleri konusunda yetişkinler olarak sorumluluk sahibiyiz. Lakin bu sorumluluk her şeyi de sizin öğreteceğiniz manasına gelemez. Ya da yanlışlarınızın telore edilemeyeceği manasına…