Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (dehb): bilimsel perspektifler ve klinik uygulamalar

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), çocukluk periyodunda teşhis konan ve bazen yetişkinlikte de devam edebilen bir nörogelişimsel bozukluktur. DEHB, çocukların öğrenme süreçlerinde, toplumsal münasebetlerinde ve duygusal gelişimlerinde kıymetli zorluklara yol açabilir. Lakin DEHB’nin sırf kişisel bir sorun olmadığı, birebir vakitte aileler, okullar ve toplum üzerindeki tesirleriyle de geniş bir tesire sahip olduğu bilimsel literatürde sıklıkla vurgulanmaktadır. DEHB’nin Nörobiyolojik Temelleri DEHB’nin nörobiyolojik temelleri, beynin birtakım bölgelerindeki fonksiyonel ve yapısal farklılıklarla alakalıdır. Beyindeki prefrontal korteks, bilhassa dikkat ve davranış denetimiyle ilgili kıymetli bir bölgedir. Yapılan araştırmalar, DEHB’li bireylerde prefrontal korteksin düşük aktivite düzeylerine sahip olduğunu göstermektedir (Cortese et al., 2012). Bunun yanında, dopamin ve norepinefrin üzere nörotransmitterlerin DEHB’nin gelişiminde kıymetli bir rol oynadığı öne sürülmüştür. Dopamin düzeylerindeki düzensizlikler, kişinin dikkatini yönlendirmesini ve dürtülerini denetim etmesini zorlaştırabilir (Barkley, 2006). DEHB’nin Klinik Belirtileri DEHB, üç ana semptomatik alanda besbelli belirtiler gösterir: dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik. Bu belirtiler, çoklukla okul ortamında ve konutta davranışsal zorluklarla kendini gösterir. – Dikkat Eksikliği: DEHB’li çocuklar, yönergeleri takip etmekte zorlanabilir, dikkatleri çabuk dağılabilir ve misyonları tamamlamakta zorluk yaşayabilirler. – Hiperaktivite: Çok hareketlilik, yerinde duramama, daima bir şeylerle meşgul olma üzere belirtiler sıkça görülür. – Dürtüsellik: DEHB’li bireyler, düşünmeden ve telâşlı bir formda kararlar alabilir, toplumsal kurallara uymakta zorlanabilirler. Bu semptomlar, bireyin akademik muvaffakiyetini ve toplumsal etkileşimlerini olumsuz istikamette etkileyebilir. Örneğin, öğretmenler DEHB’li öğrencilerin sınıfta dikkatlerini toplamakta zorlandığını ve sık sık sınıf içinde hareket ettiklerini bildirmişlerdir (Pelham & Fabiano, 2008). Ayrıyeten, DEHB’nin toplumsal alakalarda zorluklara yol açtığı ve bu durumun vakitle özsaygı eksikliklerine neden olabileceği ileri sürülmektedir. DEHB’nin Teşhis Kriterleri DEHB’nin tanısı, DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) kriterlerine dayanarak konulur. DSM-5’e nazaran, DEHB tanısı için belirtilerin en az altı ay mühletince mevcut olması ve bireyin günlük hayatını besbelli halde etkilemesi gerekir. Bununla birlikte, belirtiler 12 yaşından evvel başlamalı ve çocukluk periyodu boyunca gözlemlenmelidir. DEHB tanısı, çeşitli ruhsal testler ve davranışsal müşahedelerle desteklenir (American Psychiatric Association, 2013). DEHB’nin Tesirleri ve Hayat Uzunluğu Sürekliliği DEHB sırf çocuklukla sonlu bir bozukluk değildir. Birçok birey, yetişkinlikte de DEHB’nin belirtilerini yaşar. Yetişkinlerde DEHB, ekseriyetle iş hayatında başarısızlık, organizasyonel zorluklar, vakit idaresi sorunları ve düşük akademik muvaffakiyet ile bağlantılıdır (Kessler et al., 2006). Ayrıyeten, DEHB’li yetişkinlerin depresyon, anksiyete ve unsur bağımlılığı üzere psikiyatrik sıkıntılar yaşama risklerinin arttığı da literatürde vurgulanmaktadır (Wilens et al., 2002). Bu nedenle, DEHB’nin erken teşhis ve tedavi edilmesi, uzun vadeli olumsuz sonuçları önlemek açısından kıymetlidir. DEHB’nin Tedavi Prosedürleri DEHB’nin tedavisinde hem farmakolojik hem de psikoterapötik yollar kullanılmaktadır. *İlaç tedavisi*, çoklukla merkezi hudut sistemi uyarıcıları (örneğin, metilfenidat ve amfetamin türevleri) ve non-stimulan tedaviler (atomoksetin) ile yapılır. Uyarıcı ilaçlar, dopamin ve norepinefrin düzeylerini artırarak dikkat ve denetimi güzelleştirir (Swanson et al., 2001). Davranışsal Terapi ise çocukların dikkat ve dürtü denetimini geliştirmek için sıklıkla tercih edilen bir yaklaşımdır. Davranışsal tedavi, çocuğun toplumsal maharetlerini geliştirmeyi ve olumlu davranışları ödüllendirmeyi gayeler. Ayrıyeten, ailelere yönelik eğitim programları da DEHB’nin yönetilmesinde değerli bir rol oynamaktadır (Fabiano et al., 2009). DEHB’nin Okul ve Aile Hayatına Tesiri Okul ortamında, DEHB’li öğrenciler ekseriyetle akademik başarısızlık, düşük özsaygı ve toplumsal izolasyon üzere zorluklarla karşılaşırlar. Bununla birlikte, uygun dayanak ve eğitim stratejileriyle bu öğrencilerin muvaffakiyetlerini artırmak mümkündür. Öğretmenlerin, DEHB’li öğrencilerin dikkatlerini toplamalarına yardımcı olabilecek stratejiler geliştirmeleri, öğrencinin muvaffakiyetini kıymetli ölçüde güzelleştirebilir (DuPaul et al., 2011). Aileler, meskende yapılandırılmış bir ortam sunarak ve ödül-ceza sistemleri kullanarak çocuklarının davranışlarını yönlendirmeye yardımcı olabilirler. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), karmaşık nörogelişimsel bir bozukluk olup, hem çocukluk devrinde hem de yetişkinlikte değerli zorluklara yol açabilir. DEHB’nin nörobiyolojik temelleri, genetik ve çevresel faktörlerin etkileşimi ile şekillenir. Erken teşhis, uygun tedavi sistemleri ve destekleyici eğitim programları, DEHB’li bireylerin hayat kalitesini değerli ölçüde güzelleştirebilir. Klinik uygulamalarda, ferdi gereksinimlere yönelik stratejilerin geliştirilmesi ve tedavi süreçlerinin şahsileştirilmesi büyük kıymet taşır.

Kaynaklar: 1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). 2. Barkley, R. A. (2006). Attention-deficit hyperactivity disorder: A handbook for diagnosis and treatment. 3. Cortese, S., et al. (2012). Neurobiological mechanisms of attention deficit hyperactivity disorder: A review of the literature. 4. DuPaul, G. J., et al. (2011). ADHD and academic achievement: A meta-analytic review. 5. Fabiano, G. A., et al. (2009). Behavior modification for ADHD: A comprehensive review of treatment strategies. 6. Kessler, R. C., et al. (2006). The prevalence and correlates of adult ADHD in the United States: Results from the National Comorbidity Survey Replication. 7. Pelham, W. E., & Fabiano, G. A. (2008). Evidence-based psychosocial treatments for attention-deficit/hyperactivity disorder. 8. Swanson, J. M., et al. (2001). Stimulant medications in the treatment of attention-deficit hyperactivity disorder: A review of the evidence.