Psikanaliz açısından semptomlar neden sürer?

Semptom, bir hastalığın görünür halidir. Baş ağrısı, mide bulantısı, uyku problemleri, anksiyete, takıntılı niyet ve davranışlar… Bunların hepsi semptomların kimi örnekleridir. Semptomları olan pek çok kişi, doğal olarak bu semptomlardan kurtulmak(!) ister. Semptomla çalışmak, semptoma yol açan nedenlerle çalışmaya nazaran daha öncelikli olsa da bu tercih, kişinin ya semptomlarının nüksetmesine ya da farklı bir semptomun ortaya çıkmasına yol açabilir.  Örneğin yüksek ateşi olan kişinin ateşinin yükselmesine yol açan nedenlere bakılmadan yalnızca ateşi düşürmeye yönelik bir müdahalede bulunulduğunda ateşin düşmesi sağlansa bile hastalığın tedavisi gerçekleşmiş sayılmaz. Kısa müddetliğine düşen ateş, bir müddet sonra yine yükselebilir.

Semptomun varlığı, bedende bir şeylerin yolunda olmadığının göstergesidir. Bu göstergeyi yok ettiğimizde, yolunda gitmeyen şeylerin anlaşılmasını önlemiş oluruz. Otomobilin arıza göstergesi yandığında, otomobilin göstergesini yok etmeye değil, bu göstergenin yanmasına yol açan arızayı tamir ettirmeye çalışırız. Aksi halde arabayı sağlıklı bir biçimde kullanmamız mümkün olmaz. Semptomlar da tıpkı otomobilin arıza ışığı üzere bize bir şeylerin yolunda olmadığını gösterir. Lakin bu gösterge, otomobilin arıza göstergesi üzere bize arızanın nereye ilişkin olduğunu göstermeyebilir. Zira semptomların ortaya çıkma nedenleri bazen şuurlu olarak fark ettiğimiz nedenlerdir, bazen de bilinçdışında olan fark edemeyeceğimiz nedenlerdir. Şuur seviyesinde olanı görmek kolayken, bilinçdışında olanı fark etmek fakat psikanalizde yahut psikodinamik terapide çalışılarak anlaşılabilir.

Psikanalize nazaran semptom, kişinin içsel çatışmalarının akabinde varılan uzlaşma sonucu ortaya çıkar. Hepimiz doyurmak istediğimiz sayısız dileğe ve dürtüye sahibiz. Bu dileklerin ve dürtülerin bir kısmı kıymetlerimiz, inançlarımız, vicdanımız yani süperegomuz (üst benlik) tarafından kabul görmeyebilir. Kabul görmeyen bu istekler, savunma düzenekleri tarafından bilinçdışına gönderilir ve farklı bir forma dönüşür. Gerçekleşen bu süreç, şuurlu olarak değil bilinçdışı olarak yapılır. Örneğin annesine duyduğu agresyon nedeniyle ona vurma isteği olan kişi, kıymetleriyle çatıştığı için bu dileğini bastırır, akabinde kullandığı savunma sisteminin çeşidine nazaran bireyde farklı semptomlar yahut davranışlar ortaya çıkar. Örneğin “konversiyon” savunma sistemi devreye girdiğinde kişinin elinde kasılma, “reaksiyon formasyon” savunma sisteminde ise şahısta annesine karşı çok nezaket, çok hassasiyet yahut çok fedakarlık görülebilir. Kişi uyguladığı savunma sistemlerinin farkında değildir, rasyonalizasyon (akılcılaştırma) yaparak davranışlarını mantıklı münasebetlere dayandırabilir.

Semptomların ortaya çıkması bastırmanın sonucudur. Freud “Tutukluk, Semptom ve Kaygı” kitabında, semptomun egonun bir fonksiyonu olduğunu belirtir ve semptom oluşumunun kastrasyon ve ayrılık derdi ile alakalı olduğunu söyler. Freud’a nazaran hem kastrasyon tasasında hem ayrılık korkusunda obje kaybı kelam hususudur. Obsesyonel nevrozda kompulsiyon davranışını ele alan Freud, bunu gelişim periyotlarından biri olan anal periyoda takılma ile ilişkilendirir. Histeride semptom oluşumundan sırf bastırmayı sorumlu tutarken, obsesyonda bastırmayla birlikte tepki formasyon (karşıt reaksiyon oluşturma) üzere savunma sistemlerinin görüldüğünü belirtir. Yani bu görüşe nazaran; gelişim devirlerinde yaşanan fiksasyon (gerileme, duraklama) ve bastırma semptom oluşumunun nedenidir.

 Semptoma yol açan bir öteki neden ikame doyum yahut ikincil çıkarların varlığıdır. “Bir semptom, askıda tutulan dürtüsel bir doyumun işareti ve ikamesidir; bastırma sürecinin bir sonucudur.” diyen Freud, rastgele bir organik nedene bağlı olmayan kusmadan mustarip histerik bir bayan hastayı bu duruma örnek olarak verir ve bayanın semptomunu hamilelik dileği olarak yorumlar.

Freud; “insanın ruhsal ömründen anlayan herkes, insan için daha evvel yaşanmış bir hazdan vazgeçmekten daha güç bir şey olmadığını bilir. Daha doğrusunu söylemek gerekirse, karşılığında bir şey almadan hiçbir şeyden vazgeçmeyiz” der. Yani bir şeyden vazgeçebilmemiz için daha âlâ bir seçeneğimizin olması gerekir.

Özetle, semptomda şu üç durum tesirlidir; birincisi kişinin telaş, suçluluk üzere hislerden kaçınmak maksadıyla gerçekleşen bastırma, ikincisi kişinin gelişim periyotlarında yaşanan fiksasyon (gerileme, duraklama), üçüncüsü de kişinin semptom nedeniyle yaşadığı dolaylı tatmin yahut ikincil yarar.

Semptomlar, kolay ve yüzeysel bir belirti değil, geçmişe ve bastırmaya dayalı bir sürecin sonucudur. Semptoma yol açan nedenler ele alınmadan yalnızca semptomla çalışmak yüzeysel bir müdahaleye ve semptomun tekrar ortaya çıkmasına yol açabilir. Bu yüzden semptomlarla çalışırken; bastırılan bilinçdışı materyalin bilince çıkması, içsel çatışmaların sağlıklı bir halde çözümlenmesi, gelişim periyotlarında yaşanan fiksasyonun ve geçmiş münasebetlerin terapi sürecinde ele alınması ve tekrar kıymetlendirilmesi değerlidir. Semptomların sona ermesi lakin derinlemesine bir terapötik çalışma ile mümkün olabilir.