Kendine sahip çık degerini keşfet

Danışan: O kadar zavallıyım ki!
Terapist: Yani sen bir zavallısın? Söylediğin şeyle kendini zavallı olarak etiketliyorsun. Kendine şu an verdiğin zavallı etiketi, sadece davranışının değil özünün de berbat olduğunu argüman ediyor. Kendini tümüyle berbat bir kişi olarak tanımlamış oldun. Şayet bu doğruysa, yaptığın her şeyi istisnasız olarak berbat yapmak zorundasın ve dahası bilhassa bu türlü yapmalısın zira berbat biri lakin bu türlü yapar. Öyleyse bu senin bahtın. Sence de çok genelleme yapmıyor musun?

Rasyonel Duygucu Davranışçı Terapinin kurucusu Albert Ellis, danışanların “Ben bedelsiz biriyim” ya da “Ben işe yaramaz biriyim” üzere kendilerini ve başkalarını kötüleme telaffuzları ile başa çıkmayı şu formda anlatıyor: “Mantıksal ve bilimsel olarak rastgele bir insanın başka insanlardan daha pahalı olduğuna dair bir delil yok. İnsan kıymeti hakkında farklılıkları tahlil etmenin hiçbir yolu olmadığından tek bir seçenek olarak sıfır hipotezi kalır, yani tüm beşerler eşit kıymettedir.” Lakin ilerleyen devirlerde Ellis “değer” sözünü kullanarak “değersizliği” de vurgulamış olduğu için bu varsayımını “kendini şartsız kabul ediş” kavramıyla değiştirmiş (Digiuseppe ve ark., 2017).

Rasyonel Duygucu Davranışçı Terapiye nazaran ruhsal meselelerin kökeninde irrasyonel inanışlar denilen kimi sınırlayıcı niyet kalıpları yatıyor. Yeterlilik gereksinimi irrasyonel inanışları (irrational beliefs of competence) çabucak hemen hepsinin temelini oluşturuyor. Yeterlilik muhtaçlığı, Öz Belirlenim Kuramı’nda (ÖBK) yer alan üç temel ruhsal gereksinimden biri. ÖBK’ya nazaran beşerler hayatlarında üç temel ruhsal muhtaçlığı (özerklik, yeterlilik ve aidiyet içinde olma ihtiyaçları) karşıladıkları oranda memnun ve motivasyon içinde oluyorlar (Artıran, 2019). Kurama nazaran kendilerini yetersiz hisseden yahut başkaları tarafından kâfi hissettirilmeyen bireyler mutsuzluk yaşarlar. Yeterlilik gereksinimi konusunda danışanların irrasyonel inanışları bu ruhsal gereksinimin elde edilmesini zorlaştırıyor. Örneğin “Benim için kıymetli olan işlerde kesinlikle kâfi bir halde muvaffakiyete kavuşmak zorundayım, aksi halde bedelsiz biriyim” irrasyonel inanışı danışanın yeterlilik muhtaçlığını karşılaması açısından engelleyici olabiliyor. Terapide bunun yerine “Benim için değerli olan işlerde kâfi olmayı çok isterim ve uğraşlarım lakin kesinlikle kâfi olacağım diye bir kural yok, yetersiz kalsam da hala kıymetli birisi olduğuma inanırım” inanışı yapılandırılmaya çalışılır. Böylelikle danışanların yeterlilik muhtaçlıklarını karşılamalarında daha fonksiyonel, sağlıklı, gayelerine erişmede yardımcı olan esnek inanışlara sahip olmaları sağlanıyor (BDT Sözlüğü, 2023).

Yeterlilik ruhsal muhtaçlığı şu dört ögenin bileşiminden oluşuyor: Esneklik, Anti felaketleştirme, Katlanabilirlik ve Şartsız Kabul Ediş. Yani güçlü olmak için katı ve sert olmaktan çok esnek bir form almak zorlayıcı olaylardan daha az ziyanla çıkmamızı sağlıyor. Anti felaketleştirme ise, gerçek bir felaket olmasa bile zihnimizin olayları daima felaketleştirmesinin bir işimize yaramadığını, katlanabilirlik insanları ve olayları denetim edemeyeceğimiz için tahammül eşiğimizin artmasını, şartsız kabul ediş ise ne isek o olduğumuzu artısı ve eksisi ile kabul etmekle işe başlamayı söz ediyor. Aslında tüm bunlar epeyce gerçekçi ve bilimsel, ayakları yere basan bir yeterlilik zihniyetinin özeti.

Olayları daima yeterlilik üzerinden yorumlayan bir zihin ister istemez değersizlik hissiyle uğraş ediyor. Değersizlik duygusu en az söz edilen hislerden biri. Birçok insan değersizlik hissettiğinin farkında bile değil. Aslına bakarsanız kendimizi neye layık gördüğümüz bizim kıymetimizi ortaya koyuyor. Şayet ki çocuklukta ekonomik zorluklar çekmişseniz bu kıtlık şuuru bugün ne kadar para ve meslek sahibi olsanız da değersizlik hissi olarak çalışmaya devam ediyor. “Yetmiyor”, “Yeterli değil” inançları şu anda sahip olduklarınızın tadını çıkarmaya mani oluyor. Kendinizi neye layık bulduğunuz yahut bulmadığınız kıymet ya da değersizlik hissinin en açık tabiri. Kendi kıymetinizi kendiniz belirlersiniz. Bunu da zihninizdeki fikirler belirliyor (Çetintaş, 2023).

Kendinizin yahut bir şeylerin eksik, yetersiz olduğu niyeti zihninizde otomatik olarak beliriyorsa bunu telafi etmek için daima bir şeyler yapmanız gerektiğini düşünürsünüz. Buna nazaran daha çok çalışmalı, daha başarılı olmalı, daha güzel/yakışıklı/genç olmalı, daha dişil/eril olmalı, daha çok konuta, otomobile, paraya sahip olmalı yahut hayatınızda kesinlikle bir sevgili yahut eş olmalıdır. Bir de yaptığınız iş çok büyükse kıymetinizin artacağı istikametinde bir inanışınız olabilir. Lakin tüm bu inançlar yapılan şeylerin öbürleri tarafından nasıl algılandığıyla ilgili. Lakin bedelinizin oburlarının algısıyla hiçbir ilgisi yok. Esasen kimse de kimseden daha bedelli ya da kıymetsiz değil. Hatta olayın kıymetli yahut bedelsiz olmakla bile ilgisi yok. Şayet “değersiz hissediyorum” tuzağı içindeyseniz bu kendinizden vazgeçmenize yol açabilir. Kendinize sahip çıkmak için, şu anda nasılsanız onu olduğu üzere kabul ederek ve yetersizlik irrasyonel inanışlarınızı açığa çıkararak işe başlayabilirsiniz.

Uzman psikolog Mustafa Cem Oğuz

Kaynakça : Artiran, M. (2019). Ergenlerde Olumlu ve Olumsuz Duygulanımın Yordanmasında Temel Ruhsal Gereksinimler İrrasyonel İnanışlarının Rolü. Anemon Muş Alpaslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 79-85.

Bilişsel Davranışçı Terapiler Sözlüğü. Editör: Doç. Dr. Murat Artıran. DR Yayınları. 2023.

Çetintaş, Ç. (2023). Hislerin Efendisi. Dayanak Yayınları.

Digiuseppe, R., Doyle, K., Dryden, W., Backx, W. (2017). Rasyonel Duygucu Davranışçı Terapi Uygulayıcısının Bir Klavuzu. Editör ve 3. Baskıdan Çeviren: Yrd. Doç. Dr. Murat Artıran. Nobel Yayınevi.

https://www.uplifers.com/kendine-sahip-cik-degersizlik-ve-yetersizlik-tuzagindan-vazgec/

https://www.uplifers.com/zihinsel-acinin-sebebi-benlik-yanilsamasidir-iyi-olus-icin-zihninin-hikayelerini-tani/

https://www.uplifers.com/gunumuzde-kotuluk-sorunu-kotuluge-karsi-bir-sey-yapmak-icin-kendi-golgeni-tani/