Özel gereksinimli bireylerde ergenlik yazı dizisi – 1

Merhaba. Yeni bir yazı dizisinin heyecanı ile buradayım. Özel ihtiyaçlı bireylerin ergenlik süreçleri hakkında hem ailelere hem profesyonellere kolaylık sağlayacak bir paylaşım yapma niyetindeyim. Umarım fikir veren bir dizi olur.

Özel ihtiyaçlı bireyler birebir sırayı farklı süratte yaşarlar. Bu, bütün gelişim periyotları için geçerlidir. Özel ihtiyaçlı bireyler ergenlik devrine erken, geç ya da beklenen vakitte girebilirler. Ergenlik devri daha kısa, uzun ya da beklenilen müddet kadar olabilir. Ergenlik periyodunun bitip genç yetişkinliğin başladığı devir erken, geç ya da beklenen vakitte olabilir. Üstte bahsedilen çevresel ve genetik faktörler ile süreçte değişiklik görülebilir. Tabiplerin muayeneleri ve çocuk gelişimcilerin gelişim takibi ile bireyin ergenlik süreciyle ilgili bilgi toplanabilir ve süreç bu bilgiler ışığında şekillendirilebilir.

Burada değerli olan, özel ihtiyaçlı bireyin ergenliğe ahengi için gereken marifetleri edinip edinmediğidir. Ergenlik devrinde özbakım maharetleri yetersizliği, birçok maharette performans yetersizliği, kendini denetim yetersizliği, becerilerdeki akıcılık yetersizliği, öz kontrol yetersizliği, olumlu benlik algısının olmaması (Ergenekon, 2012) ergenlik periyodunda dayanağa gereksinim duyulmasına sebep olabilir. Bu nedenle ergenlik periyodu öncesi ve sırasında, bu alanlarda dayanak eğitim ağır biçimde verilmeli ve aile rehberliği sürecinde bu hususlara yük verilmelidir.

Ergenlik devrinde özel ihtiyaçlı bireylerin yaşadığı farklılıklar, birçok çalışmada incelenmiş ve ortaya konmuştur. İlerleyen paragraflarda bu çalışmalar paylaşılacak ve uygulayıcılar için çıkarımlar yapılacaktır.

Özel ihtiyaçlı bireylerin ergenlik devrine girmesi ile birlikte uygun olmayan cinsel davranış edinmeleri ihtimali oluşur (Madi, 2016). Özel ihtiyaçlı bireylerin cinselliklerini keşfetmeleri, bu marifetleri uygun olan halde sergilemeleri, ergenlik devri gelişim misyonlarını yerine getirmeleri konusunda dayanağa gereksinimleri olabilir. Bu nedenle bu periyotta cinsel davranışların ediniminin takibi ve dayanağı kıymet kazanmaktadır.

Cinsel eğitime ulaşımda, yalnızca özel ihtiyaçlı bireyler için değil, bütün bireyler için yetersizlik kelam mevzusudur. Fakat özel ihtiyaçlı bireylerin cinsel eğitime ulaşımında eşitsizlik kelam bahsidir (Finlay ve öbürleri, 2015). Özel ihtiyaçlı bireylerin eğitimlerinden sorumlu olan uzmanların lisans eğitimlerinde cinsel gelişim ve eğitimi konusu yeni yeni alan bulmaktadır ve MEB’in önerdiği dayanak eğitim programlarında bu alana ait maksatlar yer almamaktadır. Bu nedenle özel ihtiyaçlı bireylerin ergenlik maharetlerinin desteklenmesi uzmanların inisiyatifinde olduğu görülmektedir. Sıklıkla, ailelerin akademik marifetlere odaklanması sebebiyle, bu maharetler epeyce geride kalmaktadır. Özel ihtiyaçlı bireylerle çalışan uzmanların bu bahiste kendilerini geliştirmek için güçlü adımlar atması gerekmektedir.

Özel ihtiyaçlı bireylerin, ergenlik devri için gereken ve birçok lisan ve manaya marifeti gerektiren açıklamalar için kâfi lisan gelişimin sıklıkla ya yoktur ya da yetersizdir (Finlay ve öbürleri, 2015). Birçok farklı kaynakta, farklı özel ihtiyaç cinslerinde ve şiddetlerinde, lisan ve konuşma alanında yetersizlik olduğu ortaya konmuştur (Çiftçi Tekinarslan, 2008; Sarı, 2008; Sucuoğlu, 2010). Sırf görme yetersizliği olan bireylerin yaşıtlarından çok farklı olmayan lisan gelişim süreçleri mevcuttur (Gürsel, 2008). Bu bilgi görme yetersizliğinin incelendiği başlıkta ayrıyeten ele alınacaktır. Ergenlik sürecinde olan olağan gelişim gösteren bireylerin lisanı ehil formda kullandığı düşünüldüğünde; bu süreçte özel ihtiyaçlı bireylerin kesin maksadı lisanı ehil biçimde kullanmak olmalıdır. Lisanı kullanımdaki yetkinlik arttıkça ergenlikle ilgili birçok açıklamayı manaya, kendi hislerini söz etme, yaşanan farklılığı anlamlandırabilme üzere maharetler de beraberinde gelecektir. Fakat konuşma maharetleri hudutlu olan, tabir edici lisan maharetleri olmayan bireyler için bu durum daha farklı olacaktır. Özel ihtiyaçlı bireylerle hayatlarının birinci yıllarından, teşhis almasının çabucak akabinde ağır olarak lisan ve irtibat hünerlerinin desteklenmesi, ergenlik devrine gelindiğinde daha konforlu bir sürecin yaşanmasını sağlayabilir. Bu alanda çalışan uzmanların, daha birinci yıllardan, öngörü ile bu adımları atması ve planlama yapması yerinde olacaktır.

Soyut bir kavram olan vaktin idaresi, ergenlik periyodunda edinilmesi gerekirken (Eldeklioğlu, 2008) soyut kavram ediniminde zorlanan özel ihtiyaçlı bireyler bu beceriyi ya edinemez ya da idarede zorlanır. Bu da beraberinde birçok olumsuz durumu getirebilmektedir. Sorumluluklarını vaktinde yerine getirme, özbakımını sıhhatini tehlikeye atmayacak sıklıkta yerine getirebilme üzere marifetler için vakit idaresi hayli kıymetlidir. Burada atılacak en fonksiyonel adım, vakti somutlaştırmak olacaktır. Takvim, kum saati, hatırlatıcı, alarm, saat, aktiflik çizelgesi, çetele, akıllı telefon üzere araçlarla vakit, somut hale getirilebilir. Böylelikle özel ihtiyaçlı bireyin vakti algılama ve yönetme maharetleri çarçabuk desteklenmiş olacaktır.

Gereksinimin şiddetine nazaran bireylerin ergenlik devrinde sergilemeleri gereken gelişim vazifelerini edinme performansı değişmektedir (Mccabe, 1993). Bu bilgiden; daha ağır seyreden yetersizliklerde daha ağır dayanağa muhtaçlık olduğu sonucu çıkarılabilmektedir. Yetersizliğin çeşidi ne olursa olsun şiddeti arttıkça ergenlikte meydana gelen fizikî ve duygusal değişimlere ahenk zorlaşmaktadır. Olağan gelişim gösteren bireylerde de yaşanabilen bu zorlanım süreci, sürece mana veremeyen ve farklılıkları yordayamayan ya da anlamlandıramayan özel ihtiyaçlı bireyler için daha zorlayıcı olabilmektedir. Örneğin hafif seviyede zihinsel yetersizliği olan bir birey kısmen de olsa vücudundaki farklılaşmayı anlamlandırabildiği için daha az zorlanacakken, ağır seviyede zihinsel yetersizliği olan bir birey vücudundaki değişimleri yalnızca bakım aldığı anlarda yaşanan farklılıklar düzeyinde fark edeceğinden bakımı reddetme, bakımın yoğunluğunu farklılaştırma, bakım verene karşı gelme üzere davranışlar gösterebilecektir. Burada, özel ihtiyaçlı bireyler ile çalışan uzmanların sıklıkla ergenlik periyodunda olabilecek fizikî ve duygusal değişimler ile ilgili aileyi ve bireyi bilgilendirmesi değerli olabilir.

Özel ihtiyaçlı bireyler ergenlik periyotlarında ek ruhsal bozukluklar ile uğraş etmek durumunda kalabilmektedir (Erermiş ve öbürleri, 2016). Burada bahsedilen bütün farklılıklar, farklılığı fark etsin etmesin bütün özel ihtiyaçlı bireyler için gerilim kaynağı oluşturmaktadır. Bu gerilim kaynakları özel ihtiyaçlı bireylerin ruhsal olarak zorlanımına sebebiyet verebilir. Ergenlik periyodunda saldırganlık, hırçınlık, kaba davranışlar, kendini aileden ya da toplumsal kümelerden ayırma, yalnız kalmayı talep etme üzere davranışlar hayatın akışını bozacak formda ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle ergenlik öncesinde ruhsal sağlamlık için adımlar atılarak ergenlik periyodunda muhtemel ruhsal bozukluklar önlenebilir ya da şiddeti azaltılabilir.

Özel ihtiyaçlı bireylerin ergenlik devrinde sıklıkla okul ahenk hünerlerinde sınırlanma olduğu ve bireylerin bu süreçte yalıtılmışlık içine girdiği gözlemlenmektedir (Erermiş ve öbürleri, 2016). Üstte da bahsedilen davranış sorunları sebebiyle özel ihtiyaçlı bireyler toplumun çeşitli kümeleri tarafından dışlanabilmekte, dışlanma olmasa dahi bireyler kendilerini yalnızlaştırabilmektedir. Burada da erken devirde verilecek toplumsal marifet takviyesi ile ergenlik periyodunda mümkün yalıtılmış ve uyumsuzluk maharetlerinin kısmen de olsa önüne geçilebilir.

Gelecek hafta, her bir özel ihtiyaç için başka ayrı ergenlik konusunu incelemeye başlıyoruz. Haftaya görüşmek üzere.

Kaynaklarım:

1. Ergenekon, Y. (2012). Toplumsal Yeterlikle Alakalı Kavramlar ve Toplumsal Yeterliğin Bileşenleri. S. Vuran (Ed.), Sosyal Yeterliklerin Geliştirilmesi (s. 15-33) içinde. Vize Akademik.
2. Madi, B. (2016) Farklı Gelişen Çocuklar. Kulaksızoğlu, A. (Edt.) Otistik ve Zihinsel Engellilerde Cinsel Gelişim ve Sorunları. s. (245-249) içinde. Nobel Akademik Yayıncılık.
3. Çiftçi Tekinarslan, İ. (2008). Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrenciler. İ.H. Diken (Ed.) Özel Eğitime Gereksinim Duyan Öğrenciler ve Özel Eğitim s.(135-166) içinde. Pegem Akademi.
4. Sarı, H. (2008). Çoklu Yetersizliği Olan Öğrenciler. İ.H. Diken (Ed.) Özel Eğitime Muhtaçlık Duyan Öğrenciler ve Özel Eğitim s.(452-495) içinde. Pegem Akademi.
5. Sucuoğlu, B. (2010). Zihin engelliler ve eğitimleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Mecmuası, 8(02), 88-90.
6. Gürsel, O (2008). Görme Yetersizliği Olan Öğrenciler. İ.H. Diken (Ed.) Özel Eğitime Muhtaçlık Duyan Öğrenciler ve Özel Eğitim s.(219-248) içinde. Pegem Akademi.
7. Eldeklioğlu, J. (2008). Ergenlerin Vakit İdaresi Maharetlerinin Korku, Yaş ve Cinsiyet Değişkenleri Açısından İncelenmesi. İlköğretim Online, 7(3).
8. Mccabe, M.P., (1993). Sex Education Programs for People With Mental Retardation. Mental Retardation, 31(6), 375-387.
9. Erermiş, S., Köse, S., Bildik, T., Özbaran, B., & Aydın, C. (2016). Asperger Bozukluğu İzlem Süreci: Ergenlik Devrinde Yaşanan Problemler Bağlamında Beş Olgu Üzerinden Tartışma. Journal of Pediatric Research, 3(2), 91-96.